Trong thời gian gần đây, cụm từ suy tuyến thượng thận do corticoid ngày càng được nhắc đến nhiều hơn trong cộng đồng y tế cũng như trong đời sống thường ngày. Tình trạng này bắt nguồn từ việc sử dụng corticoid một cách tràn lan, không kiểm soát, đặc biệt là khi người bệnh tự ý dùng thuốc mà không có chỉ định từ bác sĩ. Sự lạm dụng này đang gây ra hậu quả nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sức khỏe và thậm chí đe dọa tính mạng người bệnh. 

1. Corticoid là gì và vì sao dễ bị lạm dụng?

Corticoid là thuốc có chứa cortisol hoặc các dẫn xuất của cortisol (loại hormone mà tuyến thượng thận của bạn sản xuất tự nhiên). Hormone này có vai trò điều hòa chuyển hóa năng lượng, ổn định huyết áp, chống viêm, giảm dị ứng và hỗ trợ cơ thể chống lại các yếu tố stress.

Corticoid có tác dụng nhanh chóng, rõ rệt nên thường được dùng trong điều trị các bệnh lý như viêm khớp, hen suyễn, viêm da, dị ứng, lupus, các bệnh tự miễn,… Tuy nhiên, chính vì hiệu quả “thần kỳ” của thuốc nên nhiều người đã lạm dụng corticoid để giảm đau nhanh, làm đẹp da hoặc điều trị không đúng bệnh, không đúng liều.

Corticoid hiện diện dưới nhiều dạng khác nhau như thuốc uống, thuốc tiêm, thuốc bôi ngoài da, thuốc hít hoặc nhỏ mắt. Ngoài ra, chúng còn bị trộn lẫn trong các loại thuốc “gia truyền”, “thuốc đông y”, hoặc thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc khiến người dùng không biết rằng mình đang nạp vào cơ thể một lượng lớn corticoid mỗi ngày.

Corticoid là thuốc có chứa cortisol hoặc các dẫn xuất của cortisol (loại hormone mà tuyến thượng thận của bạn sản xuất tự nhiên)

2. Suy tuyến thượng thận do lạm dụng corticoid là gì?

Tuyến thượng thận nằm trên hai quả thận, có hình mũ và ở lớp bó tiết ra glucocorticoid – hormone quan trọng giúp chuyển hóa năng lượng tế bào, giữ ổn định huyết động, cân bằng nội môi (qua điều hòa muối nước), và tăng sức chống đỡ với stress. Tuyến này chịu sự điều khiển của ACTH do vùng hạ đồi – tuyến yên tiết ra.

Nhờ các vai trò sinh lý quan trọng, glucocorticoid đã được tổng hợp nhân tạo thành corticoid. Dạng thuốc này giúp người bệnh cảm thấy khỏe nhanh chóng, nhưng nếu dùng kéo dài có thể gây suy tuyến thượng thận do ức chế sản xuất ACTH – tình trạng gọi là hội chứng giả Cushing (khác với hội chứng Cushing thật do tuyến thượng thận tăng hoạt động).

Việc đưa corticoid từ ngoài vào khiến tuyến thượng thận mất khả năng tự tiết cortisol. Ban đầu ACTH và cortisol nền có thể bình thường, nhưng dần dần dự trữ ACTH cạn kiệt, vỏ thượng thận teo, giảm tiết cortisol. Khi cơ thể gặp stress, không thể tự tăng tiết hormone, gây trì trệ hoạt động sinh lý và lệ thuộc hoàn toàn vào corticoid ngoài.

3. Nhận biết các dấu hiệu của suy tuyến thượng thận do lạm dụng corticoid

Triệu chứng của suy tuyến thượng thận do corticoid có thể âm thầm và dễ nhầm lẫn với nhiều bệnh lý khác. Tuy nhiên, nếu để ý kỹ, người bệnh sẽ thấy xuất hiện một số dấu hiệu điển hình.

Người sử dụng corticoid kéo dài thường có gương mặt tròn như mặt trăng, béo bụng nhưng tay chân lại teo nhỏ, da mỏng và dễ bị rạn. Các vết thương trên da chậm lành, dễ bị bầm tím. Một số người còn có biểu hiện rậm lông, nổi mụn trứng cá, tăng huyết áp hoặc rối loạn đường huyết.

Về mặt tâm thần, người bệnh có thể rơi vào trạng thái kích động, lo âu, trầm cảm hoặc mất kiểm soát hành vi, đặc biệt ở trẻ em và người cao tuổi.

Khi corticoid bị dừng đột ngột hoặc giảm liều không đúng cách, bệnh nhân có thể xuất hiện hội chứng cai thuốc với các biểu hiện như mệt mỏi, yếu cơ, buồn nôn, đau nhức khớp, chán ăn, tụt huyết áp và thậm chí là trụy tim mạch. Đây là lúc tuyến thượng thận không kịp sản xuất cortisol để duy trì hoạt động sống còn.

Triệu chứng của suy tuyến thượng thận do corticoid có thể âm thầm và dễ nhầm lẫn với nhiều bệnh lý khác

4. Chẩn đoán suy tuyến thượng thận do corticoid như thế nào, điều trị ra sao?

4.1. Chẩn đoán suy tuyến thượng thận do corticoid

Để xác định suy tuyến thượng thận do corticoid, bác sĩ thường kết hợp giữa khai thác bệnh sử, thăm khám lâm sàng và làm các xét nghiệm chuyên sâu.

Một yếu tố then chốt là người bệnh đã có tiền sử sử dụng corticoid trong thời gian dài, đặc biệt là dạng uống hoặc tiêm. Các biểu hiện về thể chất như rạn da, yếu cơ, béo bụng… là những gợi ý rõ ràng.

Về xét nghiệm, nồng độ cortisol trong máu là chỉ số quan trọng nhất. Cortisol được đo vào buổi sáng (thường lúc 8h) – thời điểm mà hormone này đạt đỉnh trong ngày. Nếu nồng độ dưới 3 mcg/dL, gần như chắc chắn có suy tuyến thượng thận. Ngược lại, nếu nồng độ trên 20 mcg/dL, nguy cơ suy tuyến thượng thận được loại trừ.

Ngoài ra, người bệnh có thể được kiểm tra ACTH máu, điện giải đồ (thường thấy hạ natri, tăng hoặc hạ kali), đường huyết, xét nghiệm mật độ xương. Một số trường hợp cần thực hiện test kích thích với ACTH để đánh giá mức độ suy giảm chức năng tuyến thượng thận.

4.2. Suy tuyến thượng thận do corticoid: Cách điều trị hiệu quả

Điều trị suy tuyến thượng thận do corticoid là một quá trình cần sự kiên nhẫn, phối hợp chặt chẽ giữa bác sĩ và người bệnh. Nguyên tắc đầu tiên là không được ngừng corticoid đột ngột, dù bệnh đã ổn. Việc ngưng thuốc cần thực hiện dần dần, theo một lộ trình giảm liều được thiết kế phù hợp với tình trạng cụ thể của từng người bệnh.

Trong trường hợp người bệnh có biểu hiện suy tuyến thượng thận cấp như mệt lả, tụt huyết áp, rối loạn tri giác, cần được bù ngay glucocorticoid bằng đường tiêm tĩnh mạch, kết hợp hồi sức tích cực để cứu sống.

Sau khi qua giai đoạn nguy hiểm, người bệnh sẽ được điều chỉnh liều corticoid duy trì và theo dõi sát để tránh tác dụng phụ do dùng kéo dài. Mục tiêu là kích hoạt lại hoạt động của tuyến thượng thận, giúp cơ thể dần dần tự sản xuất cortisol trở lại.

Việc điều chỉnh liều corticoid cần cân nhắc kỹ giữa nguy cơ tái phát bệnh lý nền và nguy cơ suy tuyến thượng thận. Do đó, mọi kế hoạch điều trị cần được cá thể hóa và tuân thủ nghiêm ngặt theo chỉ dẫn của bác sĩ chuyên khoa nội tiết hoặc bác sĩ điều trị bệnh nền ban đầu.

Điều trị suy tuyến thượng thận do corticoid là một quá trình cần sự kiên nhẫn, phối hợp chặt chẽ giữa bác sĩ và người bệnh

5. Phòng tránh suy tuyến thượng thận do corticoid: Chủ động là chìa khóa

Suy tuyến thượng thận do corticoid là biến chứng hoàn toàn có thể phòng ngừa được nếu người bệnh và cộng đồng nhận thức đúng về việc sử dụng thuốc. Không tự ý dùng thuốc có chứa corticoid, không mua các loại thuốc trôi nổi, không rõ nguồn gốc trên mạng xã hội, truyền miệng hoặc qua lời quảng cáo.

Người bệnh đang điều trị bằng corticoid cần tuân thủ liều lượng, thời gian sử dụng và tái khám định kỳ theo hướng dẫn của bác sĩ. Khi cần ngưng thuốc, phải thực hiện theo đúng phác đồ giảm liều từ từ, không nên nóng vội.

Ngoài ra, mọi loại thực phẩm chức năng, thuốc đông y, thuốc gia truyền cũng cần được kiểm tra kỹ thành phần và hỏi ý kiến chuyên gia y tế trước khi sử dụng. Tránh để bản thân vô tình trở thành “nạn nhân” của corticoid giấu mặt.

Suy tuyến thượng thận do corticoid là hệ quả nghiêm trọng từ một thói quen dùng thuốc thiếu kiểm soát. Nếu không phát hiện và xử trí sớm, tình trạng này có thể dẫn đến những biến chứng nguy hiểm, thậm chí đe dọa tính mạng. Chủ động phòng tránh, dùng thuốc có ý thức và luôn đồng hành cùng bác sĩ là cách bảo vệ bản thân trước tác động âm thầm của corticoid.