Tuyến yên có đặc điểm như thế nào?

“Tôi nghe bác sĩ nói tuyến yên rất quan trọng, nhưng không hiểu rõ nó nằm ở đâu, làm gì và vì sao lại được ví như ‘trung tâm điều khiển’ của cơ thể. Liệu một tuyến nhỏ xíu như vậy có thật sự ảnh hưởng đến toàn bộ hoạt động nội tiết hay không?”

Chào bạn,

Đúng như bạn nghi ngờ – dù chỉ nhỏ bằng hạt đậu (khoảng 0,5 gram), tuyến yên lại đóng vai trò then chốt trong hệ nội tiết. Nó không chỉ điều phối hoạt động của nhiều tuyến nội tiết khác mà còn trực tiếp kiểm soát những chức năng sống còn như tăng trưởng, sinh sản, chuyển hóa và cân bằng nước. Để hiểu rõ hơn, tôi xin chia sẻ chi tiết về vị trí, cấu tạo và chức năng đặc biệt của tuyến này.

Vị trí và kích thước: nhỏ bé nhưng chiến lược

Tuyến yên nằm sâu trong hộp sọ, ngay dưới vùng hạ đồi, trong một hốc xương đặc biệt gọi là hố yên (sella turcica) thuộc xương bướm. Vị trí này giúp nó được bảo vệ tối đa, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi để kết nối trực tiếp với não – đặc biệt là vùng hạ đồi – qua cuống tuyến yên.

Mặc dù chỉ nặng 500–900 mg và có kích thước trung bình khoảng 15 × 10 × 6 mm, tuyến yên lại là “trung tâm điều hành” của toàn bộ hệ nội tiết.

Cấu tạo: ba phần, hai chức năng chính

Tuyến yên được chia thành ba thùy, nhưng về mặt chức năng, chỉ có hai phần thực sự hoạt động rõ rệt ở người trưởng thành:

– Thùy trước (adenohypophysis): chiếm khoảng 70–80% khối lượng tuyến. Đây là phần thực sự tổng hợp và tiết hormone, bao gồm các hormone quan trọng như:
• TSH (kích thích tuyến giáp),
• ACTH (kích thích vỏ thượng thận),
• FSH/LH (điều hòa sinh sản),
• GH (hormone tăng trưởng),
• Prolactin (kích thích tiết sữa).

– Thùy sau (neurohypophysis): không tự sản xuất hormone, mà dự trữ và giải phóng hai hormone do vùng hạ đồi tạo ra là oxytocin và vasopressin (ADH) – có vai trò trong co bóp tử cung, tiết sữa và điều hòa cân bằng nước.

– Thùy giữa: phát triển rõ ở thai nhi và một số loài động vật, nhưng ở người trưởng thành gần như thoái hóa, chỉ còn lại một lớp mỏng và ít có chức năng sinh lý rõ rệt.

Chức năng và mối liên hệ với vùng hạ đồi: hệ trục thần kinh – nội tiết

Tuyến yên không hoạt động độc lập. Nó nằm dưới sự kiểm soát chặt chẽ của vùng hạ đồi – vùng não nối kết hệ thần kinh và hệ nội tiết. Mối liên hệ này diễn ra qua hai con đường:

– Hệ mạch cửa hạ đồi – tuyến yên trước: vùng hạ đồi tiết ra các hormone giải phóng (releasing hormones) hoặc ức chế (inhibiting hormones), đi qua hệ mạch cửa đến thùy trước để điều chỉnh việc tiết hormone.

– Bó sợi thần kinh hạ đồi – tuyến yên sau: các hormone do tế bào thần kinh ở hạ đồi tổng hợp sẽ được vận chuyển dọc theo sợi trục đến dự trữ ở thùy sau, rồi phóng thích khi cần.

Nhờ cơ chế này, tuyến yên trở thành cầu nối giữa não và cơ thể, giúp phản ứng nhanh với stress, thay đổi môi trường, nhịp sinh học, và nhu cầu sinh sản.

Tuyến yên tuy nhỏ nhưng là “nhạc trưởng” của dàn nhạc nội tiết – điều phối hoạt động của tuyến giáp, thượng thận, buồng trứng/tinh hoàn, và nhiều quá trình sinh lý thiết yếu. Bất kỳ rối loạn nào ở tuyến này (u tuyến yên, suy tuyến, tăng tiết hormone…) đều có thể gây ra hệ lụy toàn thân, từ vô sinh, rối loạn kinh nguyệt đến tăng huyết áp, béo phì hoặc chậm phát triển ở trẻ. Nếu bạn có các dấu hiệu bất thường kéo dài như thay đổi cân nặng đột ngột, mệt mỏi không rõ nguyên nhân, hoặc rối loạn kinh nguyệt, đừng chủ quan – hãy nghĩ đến khả năng liên quan đến tuyến yên và khám chuyên khoa nội tiết sớm.