Đau vùng thượng vị là dấu hiệu của bệnh gì và điều trị ra sao?

“Dạo gần đây, tôi thường xuyên thấy đau tức ở vùng trên rốn, đôi khi kèm theo ợ chua và buồn nôn. Cơn đau có lúc âm ỉ, có lúc lại dữ dội khiến tôi lo lắng không biết liệu đây có phải dấu hiệu của bệnh dạ dày hay vấn đề nghiêm trọng hơn? Mong bác sĩ giải thích giúp.”

Chuyên viên tư vấn

Đã trả lời: Ngày

Chào bạn,

Cảm ơn bạn đã chia sẻ những lo lắng rất thật của mình. Đau vùng thượng vị — tức khu vực nằm ngay dưới xương ức và trên rốn — là một trong những triệu chứng phổ biến nhất mà tôi gặp hàng ngày trong phòng khám tiêu hóa. Tuy nhiên, điều quan trọng là: đây không phải là một chẩn đoán, mà là dấu hiệu cảnh báo từ cơ thể về nhiều khả năng bệnh lý khác nhau, từ lành tính đến nghiêm trọng.

Trong bài viết này, tôi sẽ đồng hành cùng bạn để làm rõ:
– Vùng thượng vị là đâu?
– Những nguyên nhân phổ biến và nguy hiểm gây đau vùng thượng vị là gì?
– Khi nào bạn cần đi khám ngay?
– Cách giảm đau tại nhà và phòng ngừa tái phát hiệu quả.

Hãy đọc kỹ — vì đôi khi, một cơn đau tưởng chừng “chỉ là đau dạ dày” lại có thể là lời cảnh báo sớm của bệnh lý tim mạch, gan mật hoặc thậm chí ung thư.

Vùng thượng vị là đâu? Vai trò và ý nghĩa lâm sàng

Trước khi tìm hiểu nguyên nhân, chúng ta cần xác định chính xác vị trí vùng thượng vị. Đây là khu vực nằm ở phần trên của bụng, giới hạn bởi:

Phía trên: mép dưới của xương ức (xương ngực giữa).
Phía dưới: đường ngang qua rốn.
Hai bên: đường nối hai xương sườn cuối cùng.

Về mặt giải phẫu, vùng thượng vị chứa nhiều cơ quan nội tạng quan trọng, bao gồm:

Dạ dày (phần thân và tâm vị)
Tá tràng (đoạn đầu của ruột non)
Gan (thùy trái và một phần thùy phải)
Tụy (đầu và thân tụy)
Lách (phần trên)
Thận trái (cực trên)
Cơ hoành và các dây thần kinh liên sườn

Chính vì sự “tập trung” của nhiều cơ quan như vậy, đau vùng thượng vị có thể xuất phát từ nhiều nguồn khác nhau, và đôi khi không liên quan trực tiếp đến dạ dày — điều mà nhiều người lầm tưởng.

Trong thực hành lâm sàng, tôi từng gặp bệnh nhân đến khám vì “đau thượng vị kéo dài”, nhưng sau khi làm điện tâm đồ (ECG), họ được chẩn đoán nhồi máu cơ tim — một tình trạng cấp cứu đe dọa tính mạng. Điều này cho thấy: không thể chủ quan với bất kỳ cơn đau thượng vị nào, đặc biệt ở người trên 40 tuổi hoặc có yếu tố nguy cơ tim mạch.

Nguyên nhân gây đau vùng thượng vị: Từ lành tính đến nguy hiểm

Đau vùng thượng vị có thể do rối loạn chức năng tiêu hóa đơn thuần, nhưng cũng có thể là biểu hiện của bệnh lý thực thể nghiêm trọng. Dưới đây là các nhóm nguyên nhân chính, được phân loại theo mức độ nguy cơ:

1. Nguyên nhân tiêu hóa lành tính (phổ biến nhất)

– Viêm dạ dày cấp hoặc mạn tính: Do nhiễm Helicobacter pylori, dùng thuốc NSAIDs (ibuprofen, aspirin…), rượu bia, stress. Đau thường âm ỉ, tăng sau ăn hoặc khi đói.
– Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD): Gây nóng rát sau xương ức, ợ chua, cảm giác vướng họng. Đau thượng vị thường xuất hiện sau bữa ăn no hoặc khi nằm xuống.
– Loét dạ dày – tá tràng: Đau theo chu kỳ, có thể giảm sau khi ăn (loét tá tràng) hoặc tăng sau ăn (loét dạ dày). Cơn đau thường xảy ra vào ban đêm.
– Rối loạn chức năng tiêu hóa (functional dyspepsia): Không tìm thấy tổn thương thực thể, nhưng bệnh nhân vẫn có đầy bụng, chậm tiêu, đau thượng vị dai dẳng.

2. Bệnh lý gan – mật – tụy

– Viêm túi mật hoặc sỏi mật: Đau thượng vị phải, lan lên vai phải, thường sau ăn nhiều dầu mỡ. Có thể kèm sốt, vàng da.
– Viêm gan virus (A, B, C…): Đau âm ỉ vùng hạ sườn phải, mệt mỏi, chán ăn, nước tiểu sẫm màu.
– Viêm tụy cấp: Đau thượng vị dữ dội, lan ra sau lưng như “thắt chặt”, kèm nôn ói liên tục, không giảm sau nôn. Thường liên quan đến rượu hoặc sỏi mật.
– Ung thư tụy hoặc dạ dày: Đau âm ỉ kéo dài, sụt cân không rõ nguyên nhân, chán ăn, đại tiện phân đen.

3. Nguyên nhân tim mạch (nguy hiểm, dễ bỏ sót)

– Cơn đau thắt ngực không điển hình: Ở phụ nữ, người già hoặc bệnh nhân tiểu đường, cơn đau tim có thể biểu hiện chỉ bằng đau thượng vị, buồn nôn, vã mồ hôi — không có đau ngực rõ rệt.
– Nhồi máu cơ tim thành dưới: Do động mạch vành phải nuôi dưỡng cả tim và vùng bụng trên, nên tổn thương ở đây dễ gây đau thượng vị giả.

Tôi nhớ một ca bệnh: Một phụ nữ 58 tuổi đến khám vì “đau thượng vị 3 ngày, uống thuốc dạ dày không đỡ”. Bà không có tiền sử tim mạch, nhưng khi làm ECG, bà bị nhồi máu cơ tim cấp. May mắn được can thiệp kịp thời. Đây là lý do vì sao luôn xem xét nguyên nhân tim mạch trước khi kết luận “chỉ là đau dạ dày” ở nhóm nguy cơ cao.

4. Nguyên nhân khác ít gặp hơn

– Thoát vị hoành: Một phần dạ dày chui lên lồng ngực qua cơ hoành, gây đau thượng vị, ợ nóng, khó thở khi nằm.
– Viêm màng ngoài tim: Hiếm, nhưng có thể gây đau thượng vị kèm sốt, khó thở.
– Rối loạn thần kinh thực vật: Stress, lo âu kéo dài có thể gây co thắt cơ trơn tiêu hóa, dẫn đến đau thượng vị chức năng.

Dấu hiệu cảnh báo: Khi nào bạn cần đi khám ngay?

Không phải mọi cơn đau thượng vị đều nguy hiểm, nhưng một số dấu hiệu “đỏ” (red flags) đòi hỏi bạn phải đến cơ sở y tế trong vòng 24 giờ, hoặc gọi cấp cứu nếu nghiêm trọng:

– Đau dữ dội, đột ngột, như “dao đâm” hoặc “bị siết chặt”
– Đau lan lên cổ, hàm, vai trái hoặc sau lưng
– Buồn nôn/nôn ra máu hoặc đi ngoài phân đen (dấu hiệu xuất huyết tiêu hóa)
– Khó thở, vã mồ hôi lạnh, chóng mặt
– Sốt cao > 38.5°C kèm vàng da, vàng mắt
– Sụt cân không chủ ý > 5% trọng lượng cơ thể trong 1–2 tháng
– Đau kéo dài > 2 tuần dù đã dùng thuốc dạ dày thông thường

Đặc biệt, nếu bạn trên 45 tuổi, hút thuốc, tiền sử gia đình có ung thư tiêu hóa, hoặc đang dùng thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) lâu ngày, thì ngay cả cơn đau nhẹ cũng nên được đánh giá chuyên sâu.

Chẩn đoán đau vùng thượng vị: Bác sĩ sẽ làm gì?

Khi bạn đến khám, tôi sẽ bắt đầu bằng khai thác tiền sử chi tiết:

Tính chất cơn đau: Âm ỉ, bỏng rát, quặn thắt?
Thời điểm xuất hiện: Sau ăn, khi đói, ban đêm?
Yếu tố làm nặng/giảm: Ăn no, nằm ngửa, uống thuốc?
Triệu chứng kèm theo: Ợ chua, buồn nôn, vàng da, mệt mỏi?

Sau đó, tôi sẽ tiến hành khám lâm sàng:

Ấn bụng kiểm tra điểm đau, phản ứng thành bụng
Nghe nhu động ruột
Kiểm tra gan, lách to
Đo huyết áp, nhịp tim (loại trừ nguyên nhân tim)

Tùy nghi ngờ lâm sàng, các xét nghiệm sau có thể được chỉ định:

Xét nghiệm	Mục đích
Xét nghiệm máu (CBC, CRP, men gan, amylase/lipase)	Đánh giá viêm, tổn thương gan/tụy
Xét nghiệm H. pylori (qua hơi thở, phân hoặc máu)	Phát hiện vi khuẩn gây loét
Nội soi dạ dày	Quan sát trực tiếp niêm mạc dạ dày, tá tràng; sinh thiết nếu cần
Siêu âm bụng	Đánh giá gan, mật, tụy, lách
Điện tâm đồ (ECG)	Loại trừ bệnh tim, đặc biệt ở người >40 tuổi
CT scan bụng	Khi nghi ngờ viêm tụy, khối u, thủng tạng

Lưu ý: Không nên tự ý nội soi dạ dày chỉ vì đau thượng vị. Nhiều trường hợp chỉ cần điều chỉnh lối sống và theo dõi. Nội soi chỉ thực sự cần thiết khi có dấu hiệu cảnh báo hoặc điều trị không đáp ứng.

Hướng dẫn giảm đau vùng thượng vị tại nhà và phòng ngừa tái phát

Nếu cơn đau nhẹ, không có dấu hiệu nguy hiểm, bạn có thể thử các biện pháp sau trong 3–5 ngày. Nếu không cải thiện, hãy đi khám.

1. Điều chỉnh chế độ ăn

– Tránh:

Thức ăn cay, chua, nhiều dầu mỡ
Cà phê, rượu, nước ngọt có gas
Ăn quá no hoặc để bụng đói quá lâu

– Ưu tiên:

Ăn nhiều bữa nhỏ, cách nhau 3–4 giờ
Thực phẩm dễ tiêu: cháo, súp, khoai lang, chuối, bánh mì trắng
Uống đủ nước (1.5–2 lít/ngày), tránh uống trong khi ăn

2. Thay đổi thói quen sinh hoạt

– Không nằm ngay sau ăn (ít nhất 2–3 giờ)
– Nâng cao đầu giường 15–20 cm nếu bị ợ nóng ban đêm
– Hạn chế căng thẳng: Thiền, hít thở sâu, đi bộ nhẹ nhàng
– Ngừng hút thuốc: Nicotine làm giãn cơ thắt thực quản dưới, thúc đẩy trào ngược

3. Sử dụng thuốc hợp lý

– Thuốc kháng acid (như Gaviscon, Maalox): Giảm ợ nóng, nóng rát tạm thời
– Thuốc ức chế bơm proton (PPI): Omeprazole, Esomeprazole — chỉ dùng tối đa 14 ngày nếu không có chỉ định bác sĩ
– Tuyệt đối không tự ý dùng NSAIDs (ibuprofen, diclofenac…) vì có thể gây loét hoặc xuất huyết

Cảnh báo: Nhiều bệnh nhân nghĩ “uống PPI là hết đau dạ dày”, nên dùng kéo dài hàng tháng. Điều này làm giảm hấp thu canxi, magie, vitamin B12, và che lấp triệu chứng của ung thư dạ dày. Hãy dùng thuốc có mục tiêu và có thời hạn.