Tuyến trên thận nằm ở đâu?

Chào bạn,

Đây là một trong những câu hỏi tôi thường xuyên nhận được trong phòng khám – không chỉ từ bệnh nhân có triệu chứng, mà cả từ những người quan tâm đến sức khỏe nội tiết. Tuyến thượng thận tuy nhỏ bé, nhưng đóng vai trò “trung tâm điều phối” cho hàng loạt phản ứng sinh lý quan trọng. Hiểu rõ tuyến thượng thận nằm ở đâu, bạn sẽ dễ dàng nhận ra khi cơ thể phát tín hiệu bất thường.

Tuyến thượng thận nằm ở đâu? Câu trả lời ngắn gọn từ bác sĩ

Chào bạn! Câu hỏi của bạn rất hợp lý và quan trọng. Tuyến thượng thận nằm ngay phía trên mỗi quả thận, trong khoang bụng, sát với cơ hoành và được bao bọc bởi lớp mỡ và mô liên kết. Mỗi người có hai tuyến thượng thận – một bên trái, một bên phải – dù kích thước chỉ bằng quả óc chó (khoảng 3–5 cm), nhưng chúng lại sản xuất hơn 50 loại hormone thiết yếu cho sự sống.

Vị trí đặc biệt này khiến tuyến thượng thận dễ bị ảnh hưởng bởi các bệnh lý thận, chấn thương vùng lưng trên, hoặc thậm chí là khối u từ cơ quan lân cận. Vì vậy, khi bạn có các triệu chứng như mệt mỏi kéo dài, huyết áp dao động, thay đổi sắc tố da hay rối loạn điện giải, việc đánh giá chức năng tuyến thượng thận là bước không thể bỏ qua.

Vị trí giải phẫu chi tiết của tuyến thượng thận

Để hiểu rõ tuyến thượng thận nằm ở đâu, chúng ta cần nhìn vào cấu trúc giải phẫu cụ thể:

– Tuyến thượng thận phải có hình tam giác, nằm ngay trên cực trên của thận phải, sát với tĩnh mạch chủ dưới và gan. Do vị trí này, nó thường ít di động hơn và dễ bị tổn thương trong các chấn thương vùng hạ sườn phải.

– Tuyến thượng thận trái có hình bán nguyệt, nằm trên thận trái, gần lách, tụy và động mạch chủ bụng. Vì nằm gần nhiều cơ quan quan trọng, bất thường ở tuyến này đôi khi bị nhầm với bệnh lý tụy hoặc lách.

Cả hai tuyến đều được bao bọc bởi mạc thận (Gerota’s fascia) – một lớp màng xơ bảo vệ – và được nuôi dưỡng bởi ba hệ thống động mạch: động mạch thượng thận trên (từ động mạch hoành dưới), giữa (từ động mạch chủ bụng) và dưới (từ động mạch thận). Điều này giải thích tại sao dù nhỏ, tuyến thượng thận lại có lưu lượng máu rất dồi dào, chỉ sau gan và thận.

Trong lâm sàng, khi tôi yêu cầu chụp CT bụng hoặc MRI, hình ảnh tuyến thượng thận thường hiện rõ như hai “mũi tên” nhỏ ôm lấy đỉnh thận. Nếu bạn từng thấy phim X-quang hoặc CT, hãy chú ý vùng trên thận – đó chính là nơi “trú ngụ” của tuyến nội tiết quan trọng này.

Cấu tạo và chức năng: Vì sao vị trí lại liên quan mật thiết đến vai trò sinh lý?

Mặc dù câu hỏi chính là tuyến thượng thận nằm ở đâu, nhưng để hiểu hết ý nghĩa lâm sàng, bạn cần biết cấu tạo bên trong của nó – vì mỗi lớp mô đảm nhiệm một chức năng khác nhau:

1. Vỏ thượng thận (Adrenal cortex)

Chiếm khoảng 80–90% thể tích tuyến, chia làm 3 lớp:

– Lớp cầu (Zona glomerulosa): Sản xuất aldosterone – hormone kiểm soát cân bằng natri, kali và huyết áp. Rối loạn ở lớp này có thể gây hội chứng Conn (tăng aldosterone nguyên phát), dẫn đến tăng huyết áp kháng trị và hạ kali máu.

– Lớp sợi (Zona fasciculata): Sản xuất cortisol – hormone phản ứng stress, điều hòa chuyển hóa đường, đạm, mỡ và ức chế viêm. Thiếu cortisol (như trong suy thượng thận) khiến bạn mệt lả, sụt cân, huyết áp tụt; còn dư thừa (hội chứng Cushing) gây béo trung tâm, rạn da, tăng đường huyết.

– Lớp lưới (Zona reticularis): Sản xuất androgen (DHEA, androstenedione) – tiền chất của testosterone và estrogen. Ở phụ nữ, tăng androgen do u thượng thận có thể gây rậm lông, rụng tóc kiểu nam, rối loạn kinh nguyệt.

2. Tuỷ thượng thận (Adrenal medulla)

Nằm sâu bên trong, chiếm phần nhỏ còn lại, nhưng lại là “trung tâm khẩn cấp” của cơ thể:

– Sản xuất adrenaline (epinephrine) và noradrenaline (norepinephrine) – hai hormone kích hoạt phản ứng “chiến đấu hay bỏ chạy” (fight-or-flight). Khi bạn gặp nguy hiểm, tim đập nhanh, tay run, mồ hôi toát ra… đều do tuỷ thượng thận phóng thích các chất này.

– U tuỷ thượng thận (pheochromocytoma) là nguyên nhân hiếm nhưng nguy hiểm của tăng huyết áp kịch phát, kèm theo đau đầu dữ dội, vã mồ hôi, hồi hộp – thường bị chẩn đoán nhầm là rối loạn lo âu.

Vì vậy, vị trí gần thận và hệ thần kinh giao cảm giúp tuyến thượng thận phản ứng nhanh với stress – nhưng cũng khiến nó dễ bị ảnh hưởng bởi các bệnh lý thần kinh, chấn thương hoặc di căn ung thư.

Các nguyên nhân phổ biến gây rối loạn tuyến thượng thận

Khi bệnh nhân hỏi tuyến thượng thận nằm ở đâu, họ thường thực sự muốn biết: “Liệu các triệu chứng của tôi có liên quan đến tuyến này không?”. Dưới đây là những nguyên nhân tôi thường gặp trong thực hành lâm sàng:

– Suy thượng thận nguyên phát (bệnh Addison): Do tổn thương trực tiếp tuyến thượng thận (viêm, lao, tự miễn). Bệnh nhân thường có da sạm, mệt mỏi, chán ăn, hạ huyết áp tư thế, buồn nôn.

– Suy thượng thận thứ phát: Do tuyến yên không tiết ACTH đủ – thường sau dùng corticoid kéo dài rồi ngưng đột ngột. Triệu chứng giống Addison nhưng không có sạm da.

– Hội chứng Cushing: Do dư thừa cortisol – có thể do u tuyến yên (Cushing bệnh), u thượng thận, hoặc dùng thuốc steroid. Dấu hiệu điển hình: mặt tròn như trăng (moon face), cổ bò (buffalo hump), rạn da tím.

– U tuỷ thượng thận (pheochromocytoma): Hiếm (1–2 ca/1 triệu người/năm) nhưng nguy hiểm. Gây cơn tăng huyết áp đột ngột, kèm theo ba triệu chứng kinh điển: đau đầu, vã mồ hôi, tim đập nhanh.

– U vỏ thượng thận lành tính hoặc ác tính: Nhiều u được phát hiện tình cờ khi chụp CT bụng vì lý do khác (vô tình). Một số u “im lặng”, nhưng một số tiết hormone gây rối loạn nội tiết.

– Di căn ung thư: Tuyến thượng thận là nơi ung thư phổi, vú, thận thường di căn đến – do lưu lượng máu dồi dào. Trong nhiều trường hợp, di căn thượng thận là dấu hiệu tiến triển bệnh giai đoạn muộn.

Dấu hiệu cảnh báo bạn nên đi khám ngay

Không phải ai cũng cần lo lắng khi nghe đến tuyến thượng thận. Tuy nhiên, nếu bạn có một trong các dấu hiệu sau, hãy đến gặp bác sĩ chuyên khoa nội tiết hoặc nội tổng quát:

– Mệt mỏi kéo dài, không cải thiện dù nghỉ ngơi đầy đủ.
– Huyết áp dao động thất thường, đặc biệt tăng cao đột ngột kèm hồi hộp, vã mồ hôi.
– Sụt cân không rõ nguyên nhân kèm chán ăn, buồn nôn.
– Da sạm ở nếp gấp, đầu gối, khuỷu tay – dù không phơi nắng.
– Rậm lông bất thường ở phụ nữ, rụng tóc kiểu nam, rối loạn kinh nguyệt.
– Rạn da màu tím ở bụng, đùi, ngực – không liên quan đến mang thai hay tăng cân nhanh.
– Yếu cơ, chuột rút thường xuyên – có thể do rối loạn kali/muối do aldosterone.

Trong phòng khám, tôi thường bắt đầu bằng xét nghiệm cortisol máu lúc 8 giờ sáng, ACTH, aldosterone/renin ratio, và metanephrine trong nước tiểu 24 giờ nếu nghi ngờ u tuỷ. Nếu nghi ngờ tổn thương cấu trúc, chụp CT hoặc MRI bụng là bước tiếp theo để xác định tuyến thượng thận nằm ở đâu, có khối u hay teo nhỏ không.

Cách chăm sóc và bảo vệ tuyến thượng thận trong đời sống hàng ngày

Mặc dù bạn không thể “tập thể dục” cho tuyến thượng thận, nhưng có những cách giúp duy trì chức năng nội tiết ổn định:

– Quản lý stress hiệu quả: Cortisol tăng cao mạn tính do stress kéo dài có thể “kiệt sức” tuyến thượng thận theo thời gian. Thiền, yoga, ngủ đủ giấc và nghỉ ngơi hợp lý là chìa khóa.

– Không tự ý dùng corticoid: Nhiều người mua thuốc giảm đau, chống dị ứng có chứa steroid mà không biết. Dùng kéo dài >2 tuần có thể ức chế trục dưới đồi – tuyến yên – thượng thận. Luôn tham vấn bác sĩ trước khi dùng.

– Duy trì chế độ ăn cân bằng: Đảm bảo đủ muối (nếu không có tăng huyết áp), kali (chuối, rau xanh), vitamin C và B5 – đều cần cho tổng hợp hormone thượng thận.

– Kiểm tra sức khỏe định kỳ: Nếu bạn có tiền sử bệnh tự miễn, lao, hoặc đang điều trị ung thư, hãy đề nghị bác sĩ đánh giá chức năng thượng thận trong các lần khám.

– Tránh chấn thương vùng lưng trên: Do tuyến nằm sát thận, va đập mạnh vùng hạ sườn có thể gây xuất huyết thượng thận – một cấp cứu nội tiết hiếm nhưng nguy hiểm.

Tuyến thượng thận nằm ở đâu không chỉ là câu hỏi giải phẫu – mà là chìa khóa để bạn hiểu cơ thể đang phản ứng thế nào với stress, bệnh tật và môi trường. Dù nhỏ bé, chúng là “trái tim” của hệ nội tiết ứng phó, và bất kỳ rối loạn nào cũng có thể ảnh hưởng sâu rộng đến tim mạch, chuyển hóa, miễn dịch và tâm thần.

Trong hơn 15 năm hành nghề, tôi thấy nhiều bệnh nhân chẩn đoán muộn hội chứng Cushing hoặc pheochromocytoma chỉ vì nghĩ mệt mỏi, tăng huyết áp là “do tuổi” hoặc “do lo lắng”. Hãy lắng nghe cơ thể. Nếu các triệu chứng dai dẳng, không giải thích được – đừng ngần ngại yêu cầu xét nghiệm chức năng thượng thận.

Vì sức khỏe nội tiết không chờ đợi – và đôi khi, chỉ cần biết tuyến thượng thận nằm ở đâu, bạn đã có thể cứu mình khỏi những biến chứng nghiêm trọng.