Nội tiết là gì và hệ nội tiết có vai trò như thế nào trong cơ thể?

Chào bạn,
Câu hỏi “nội tiết là gì” rất thường gặp trong phòng khám của tôi — đặc biệt ở những người đang trải qua các thay đổi bất thường về cân nặng, tâm trạng, chu kỳ kinh nguyệt hoặc mức năng lượng. Hệ nội tiết chính là mạng lưới các tuyến trong cơ thể sản xuất hormone — những chất truyền tin hóa học điều khiển gần như mọi chức năng sinh lý quan trọng, từ trao đổi chất, tăng trưởng, sinh sản đến giấc ngủ và cảm xúc. Khi hệ này mất cân bằng, dù chỉ một chút, cũng có thể gây ra hàng loạt rối loạn sức khỏe.

1. Nội tiết tố là gì và hệ thống nội tiết hoạt động thế nào?

Nội tiết tố (hay hormone) là các phân tử hóa học được tiết ra bởi các tuyến không có ống dẫn, nghĩa là chúng phóng hormone trực tiếp vào máu để đến các cơ quan đích. Khác với hệ thần kinh – phản ứng nhanh trong tích tắc – hệ nội tiết hoạt động chậm hơn nhưng tác động sâu và kéo dài, như một dàn nhạc trưởng điều phối nhịp sinh học của toàn cơ thể.

Hệ nội tiết không làm việc đơn lẻ. Nó liên kết chặt chẽ với hệ thần kinh (qua trục vùng dưới đồi – tuyến yên) để duy trì cân bằng nội môi – trạng thái ổn định bên trong cơ thể dù môi trường bên ngoài thay đổi. Ví dụ: khi bạn căng thẳng, tuyến thượng thận sẽ tiết cortisol để giúp bạn “chiến đấu hoặc bỏ chạy”; khi đói, tuyến tụy tiết insulin để điều chỉnh đường huyết.

2. Các tuyến nội tiết chính và hormone tương ứng

Mỗi tuyến trong hệ nội tiết đảm nhận một “vai diễn” riêng, nhưng tất cả đều phối hợp nhịp nhàng:

– Tuyến yên: gọi là “tuyến chủ” vì điều khiển nhiều tuyến khác; tiết hormone tăng trưởng (GH), prolactin, TSH, ACTH…
– Vùng dưới đồi: trung tâm điều phối giữa não và hệ nội tiết; giải phóng hormone kiểm soát tuyến yên.
– Tuyến giáp: hình bướm ở cổ, tiết T3/T4 – kiểm soát chuyển hóa năng lượng, nhịp tim, thân nhiệt.
– Tuyến cận giáp: điều hòa canxi – rất quan trọng cho xương và hoạt động thần kinh – cơ.
– Tuyến thượng thận: gồm vỏ (tiết cortisol, aldosterone) và tủy (tiết adrenaline); giúp cơ thể đối phó stress.
– Tuyến tụy: qua các tế bào đảo Langerhans, tiết insulin và glucagon – cân bằng đường huyết.
– Buồng trứng (nữ) / Tinh hoàn (nam): sản xuất estrogen, progesterone hoặc testosterone – chi phối sinh sản và đặc tính giới tính.
– Tuyến tùng: tiết melatonin – điều hòa chu kỳ ngủ-thức.
– Tuyến ức: hoạt động mạnh ở trẻ nhỏ, hỗ trợ phát triển tế bào T – nền tảng của miễn dịch.

3. Dấu hiệu cảnh báo rối loạn nội tiết bạn không nên bỏ qua

Rối loạn nội tiết thường âm thầm nhưng có thể gây hậu quả nghiêm trọng nếu không được phát hiện sớm. Bạn nên đi khám nếu có:

– Mệt mỏi kéo dài, giảm khả năng tập trung dù đã nghỉ ngơi đầy đủ.
– Tăng/giảm cân bất thường không liên quan đến chế độ ăn hay vận động.
– Rối loạn kinh nguyệt, vô sinh, rụng tóc, khô da hoặc thay đổi tính khí đột ngột.
– Tim đập nhanh, run tay, đổ mồ hôi nhiều (có thể do cường giáp).
– Cảm giác lạnh, táo bón, trầm cảm, phù nề (gợi ý suy giáp).
– Tăng huyết áp, sạm da, yếu cơ (gợi ý suy thượng thận hoặc hội chứng Cushing).

4. Cách hỗ trợ hệ nội tiết và phòng ngừa rối loạn

Hệ nội tiết rất nhạy cảm với lối sống. Dưới đây là những nguyên tắc tôi luôn khuyên bệnh nhân:

– Ngủ đủ và đúng giờ: Giấc ngủ sâu giúp tuyến tùng và tuyến yên hoạt động tối ưu.
– Giảm stress mãn tính: Thiền, hít thở sâu, yoga giúp kiểm soát cortisol.
– Dinh dưỡng cân bằng: Đủ i-ốt (cho tuyến giáp), kẽm (cho sinh sản), chất béo lành mạnh (cho tổng hợp hormone).
– Vận động đều đặn: Tập luyện vừa sức giúp cải thiện độ nhạy insulin và cân bằng hormone giới tính.
– Tránh tiếp xúc với chất gây rối loạn nội tiết (EDCs): như BPA trong nhựa, phthalates trong mỹ phẩm, thuốc trừ sâu.
– Không tự ý dùng hormone: Như thuốc tránh thai, testosterone, hay thực phẩm chức năng “cân bằng nội tiết” mà không có chỉ định y khoa.

Hệ nội tiết là hệ thống điều hòa tinh vi – nơi một thay đổi nhỏ ở tuyến này có thể lan tỏa ảnh hưởng đến toàn cơ thể. Nhiều bệnh như tiểu đường, suy giáp, hội chứng buồng trứng đa nang hay loãng xương đều bắt nguồn từ mất cân bằng hormone.

Nếu bạn nghi ngờ mình có vấn đề nội tiết, đừng chủ quan. Xét nghiệm máu hormone chuyên sâu (TSH, FT4, cortisol, insulin, testosterone, estrogen…) kết hợp với thăm khám lâm sàng sẽ giúp chẩn đoán chính xác. Trong nhiều năm hành nghề, tôi thấy rằng can thiệp sớm – dù chỉ điều chỉnh lối sống – cũng có thể đảo ngược hoặc kiểm soát tốt đa số rối loạn nội tiết.

Hãy lắng nghe cơ thể bạn – vì đôi khi, mệt mỏi không chỉ là “do bạn làm việc quá sức”, mà là tiếng nói từ bên trong đang cần được quan tâm.