Những nguyên nhân gì gây bệnh tiểu đường, loại nào thường gặp?

Dạo gần đây, tôi thấy người thân trong nhà thường xuyên khát nước, đi tiểu nhiều và mệt mỏi. Nghe nói đó có thể là dấu hiệu của tiểu đường, nhưng tôi không rõ bệnh này thực chất là gì, có mấy loại và tại sao lại xảy ra. Liệu có phải do ăn nhiều đường hay do di truyền? Tôi rất lo lắng và muốn hiểu rõ hơn để phòng tránh cho cả gia đình.

Chuyên viên tư vấn

Đã trả lời: Ngày

Chào bạn,

Bệnh tiểu đường (hay đái tháo đường) là tình trạng rối loạn chuyển hóa mạn tính, đặc trưng bởi lượng đường trong máu (glucose) tăng cao do cơ thể thiếu insulin, kháng insulin, hoặc cả hai. Insulin là hormone do tuyến tụy tiết ra, giúp glucose từ máu đi vào tế bào để tạo năng lượng. Khi quá trình này trục trặc, glucose tích tụ trong máu và gây tổn thương nhiều cơ quan theo thời gian.

Hiện nay, có ba loại tiểu đường phổ biến nhất: Type 1, Type 2 và tiểu đường thai kỳ. Mỗi loại có nguyên nhân, cơ chế và cách quản lý khác nhau, dù đều dẫn đến cùng một hậu quả: tăng đường huyết kéo dài.

Nguyên nhân chính của từng loại tiểu đường

– Tiểu đường Type 1: Là bệnh tự miễn, trong đó hệ miễn dịch của cơ thể tấn công nhầm và phá hủy tế bào beta ở tuyến tụy – nơi sản xuất insulin. Hậu quả là cơ thể gần như không còn insulin. Nguyên nhân chưa rõ hoàn toàn, nhưng có liên quan đến yếu tố di truyền và yếu tố môi trường (như nhiễm virus).

– Tiểu đường Type 2: Xảy ra khi cơ thể vẫn sản xuất insulin, nhưng các tế bào trở nên đề kháng với insulin, khiến glucose không thể vào tế bào hiệu quả. Theo thời gian, tuyến tụy “kiệt sức” và giảm tiết insulin. Đây là loại chiếm trên 90% các ca tiểu đường, thường liên quan đến lối sống, thừa cân và di truyền.

– Tiểu đường thai kỳ: Xuất hiện trong thai kỳ do nội tiết tố thai kỳ làm giảm hiệu quả của insulin. Ở một số phụ nữ, tuyến tụy không thể bù đắp đủ lượng insulin cần thiết, dẫn đến tăng đường huyết. Tình trạng này thường biến mất sau sinh, nhưng làm tăng nguy cơ mắc tiểu đường Type 2 về sau.

Vai trò của yếu tố di truyền trong bệnh tiểu đường

Yếu tố di truyền không quyết định tuyệt đối, nhưng làm tăng đáng kể nguy cơ:

– Với Type 1, nếu cha hoặc mẹ mắc bệnh, con có nguy cơ cao hơn người bình thường – dù đa số bệnh nhân không có tiền sử gia đình.

– Với Type 2, di truyền đóng vai trò rõ rệt hơn. Nếu cả cha và mẹ đều bị tiểu đường Type 2, nguy cơ con mắc bệnh có thể lên tới 50–70%. Tuy nhiên, lối sống lành mạnh có thể làm chậm hoặc ngăn ngừa sự khởi phát bệnh, ngay cả khi mang gen nguy cơ.

Thừa cân, béo phì và nguy cơ tiểu đường Type 2

Thừa cân – đặc biệt là béo bụng – làm tăng nguy cơ tiểu đường Type 2 qua cơ chế kháng insulin:

– Mô mỡ dư thừa, nhất là mỡ nội tạng, tiết ra các chất gây viêm và hormone làm giảm độ nhạy cảm của tế bào với insulin.

– Gan và cơ – hai cơ quan chính sử dụng glucose – trở nên kém đáp ứng với insulin, khiến glucose ứ đọng trong máu.

– Tuyến tụy buộc phải làm việc quá tải để bù đắp, và theo thời gian, chức năng tiết insulin suy giảm.

Ảnh hưởng của lối sống ít vận động và chế độ ăn uống không lành mạnh

Hai yếu tố này phối hợp chặt chẽ để thúc đẩy tiểu đường Type 2:

– Ít vận động làm giảm khả năng cơ bắp hấp thụ glucose, ngay cả khi có đủ insulin. Cơ bắp “ngủ quên” sẽ không tiêu thụ đường hiệu quả, góp phần tăng đường huyết.

– Chế độ ăn nhiều đường tinh luyện, chất béo bão hòa, thực phẩm chế biến sẵn làm tăng mỡ nội tạng, gây viêm mạn tính và thúc đẩy kháng insulin.

Ngược lại, vận động đều đặn và ăn uống cân bằng giúp cải thiện độ nhạy insulin, kiểm soát cân nặng và ổn định đường huyết – ngay cả ở người đã có tiền tiểu đường.

Cách phòng ngừa tiểu đường hiệu quả nhất

Phòng ngừa tiểu đường Type 2 – loại có thể ngăn chặn – dựa trên 3 trụ cột:

– Duy trì cân nặng hợp lý: Giảm 5–7% trọng lượng cơ thể (nếu thừa cân) đã làm giảm nguy cơ tiểu đường tới 58% (theo nghiên cứu lớn như DPP).

– Tập thể dục thường xuyên: Ít nhất 150 phút/tuần vận động vừa phải (đi bộ nhanh, đạp xe, bơi lội) giúp cơ bắp sử dụng glucose hiệu quả hơn.

– Ăn uống lành mạnh: Ưu tiên rau xanh, ngũ cốc nguyên hạt, protein nạc, chất béo lành (như dầu oliu, quả bơ); hạn chế đồ ngọt, nước có đường, thịt chế biến.

Lưu ý: Không cần kiêng đường tuyệt đối, nhưng cần kiểm soát tổng lượng carbohydrate và chất lượng nguồn carb.

Tiền tiểu đường là gì và do đâu?

Tiền tiểu đường là giai đoạn đường huyết cao hơn bình thường nhưng chưa đủ chẩn đoán tiểu đường. Đây là cảnh báo sớm – và cũng là cơ hội vàng để đảo ngược tình trạng.

Nguyên nhân chủ yếu là:
– Kháng insulin tiến triển do thừa cân, lối sống tĩnh tại.
– Chức năng tuyến tụy bắt đầu suy giảm.
– Thường không có triệu chứng rõ, nên nhiều người không biết mình đang ở giai đoạn này.

Xét nghiệm HbA1c từ 5.7–6.4%, hoặc đường huyết lúc đói 100–125 mg/dL là dấu hiệu của tiền tiểu đường. Nếu can thiệp kịp thời, hơn 50% trường hợp có thể trở về mức đường huyết bình thường.

Stress kéo dài có gây tiểu đường không?

Stress không trực tiếp gây tiểu đường, nhưng là yếu tố thúc đẩy đáng kể, đặc biệt với Type 2:

– Khi stress, cơ thể tiết cortisol và adrenaline – các hormone làm tăng sản xuất glucose từ gan và giảm độ nhạy insulin.

– Stress mạn tính còn dẫn đến thói quen xấu: ăn nhiều đồ ngọt, ít vận động, mất ngủ – tất cả đều làm tăng nguy cơ tiểu đường.

– Ở người đã có tiền tiểu đường, stress có thể đẩy nhanh tiến trình sang tiểu đường toàn phát.

Vì vậy, quản lý stress (qua thiền, ngủ đủ, chia sẻ cảm xúc, vận động) là một phần quan trọng trong phòng ngừa và kiểm soát bệnh.

Tiểu đường không phải “bệnh của người già” hay “chỉ do ăn ngọt”. Đây là rối loạn chuyển hóa phức tạp, chịu ảnh hưởng bởi di truyền, lối sống và môi trường. Trong phòng khám, tôi thường nói với bệnh nhân: “Tiểu đường Type 2 phần lớn là bệnh của thói quen – và thói quen cũng chính là chìa khóa để ngăn ngừa nó.”

Nếu bạn có yếu tố nguy cơ (gia đình, thừa cân, ít vận động), hãy chủ động tầm soát đường huyết định kỳ và thay đổi lối sống từ hôm nay – vì tiền tiểu đường hoàn toàn có thể đảo ngược, nhưng tiểu đường mạn tính thì không.