Cấu tạo và cơ chế hoạt động của mắt như thế nào?
Chào bạn! Câu hỏi của bạn rất hay — và cũng rất phổ biến trong phòng khám của tôi. Mắt tuy nhỏ bé nhưng là một “cỗ máy quang học” tinh vi bậc nhất cơ thể người. Hiểu rõ cấu tạo và cách nó vận hành không chỉ giúp bạn trân trọng thị giác hơn, mà còn sớm nhận ra những dấu hiệu bất thường cần can thiệp y khoa kịp thời.
Cấu tạo bên ngoài và vai trò bảo vệ của mắt
Khi nhìn từ bên ngoài, mắt không chỉ gồm “tròng đen – tròng trắng” như nhiều người nghĩ. Thực tế, các bộ phận như lông mày, lông mi, mi mắt đều đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ nhãn cầu:
– Lông mày giúp gạt mồ hôi, nước mưa tránh rơi vào mắt.
– Lông mi và mi mắt tạo thành “hàng rào vật lý”, ngăn bụi, vi khuẩn và ánh sáng mạnh.
– Mi mắt còn tiết nước mắt qua tuyến lệ, giữ bề mặt giác mạc luôn ẩm và sạch.
Đây là lớp phòng thủ đầu tiên — nếu bị suy yếu (ví dụ: liệt dây thần kinh mặt khiến mắt không nhắm kín), nguy cơ viêm loét giác mạc sẽ tăng cao.
Các thành phần chính bên trong mắt và chức năng thị giác
Bên trong nhãn cầu, ba cấu trúc cốt lõi đảm nhiệm quá trình nhìn: giác mạc, thủy tinh thể và võng mạc. Chúng phối hợp như một hệ thống thấu kính – cảm biến hoàn hảo.
– Giác mạc: Màng trong suốt ở phía trước, không có mạch máu, chịu trách nhiệm khúc xạ đến 2/3 ánh sáng đi vào mắt. Chỉ cần một vết xước nhỏ trên giác mạc cũng gây đau dữ dội và mờ thị lực.
– Thủy tinh thể: Nằm sau đồng tử, trong suốt và co giãn được nhờ cơ mi. Nhờ khả năng thay đổi độ cong, mắt có thể lấy nét từ xa đến gần — hiện tượng gọi là điều tiết.
– Võng mạc: Tấm “phim sinh học” ở đáy mắt, chứa hàng triệu tế bào cảm quang (tế bào que cho thị lực ban đêm, tế bào nón cho màu sắc và chi tiết). Trung tâm võng mạc là hoàng điểm — nơi hình ảnh sắc nét nhất được ghi nhận.
Tín hiệu ánh sáng sau khi được võng mạc chuyển đổi sẽ truyền qua dây thần kinh thị giác lên não, nơi hình ảnh thực sự được “tái tạo”.
Cơ chế hoạt động của mắt: Một kỳ công của tự nhiên
Bạn có thể hình dung mắt như một máy ảnh sinh học tự động hoàn toàn:
- Ánh sáng từ vật thể phản chiếu vào mắt.
- Đi qua giác mạc → đồng tử → thủy tinh thể, nơi ánh sáng được khúc xạ và hội tụ chính xác lên võng mạc.
- Đồng tử co giãn theo cường độ ánh sáng (giãn trong tối, co trong sáng) — giống như khẩu độ máy ảnh.
- Thủy tinh thể thay đổi hình dạng để lấy nét — quá trình này suy giảm theo tuổi (gọi là lão thị).
- Võng mạc chuyển đổi quang năng thành tín hiệu điện hóa, gửi về não qua dây thần kinh thị giác.
- Não bộ xử lý và “hiển thị” hình ảnh — tức thì, liên tục, ba chiều.
Điều kỳ diệu là tất cả diễn ra trong tích tắc, không cần bạn chủ ý. Nhưng khi một khâu trục trặc — ví dụ thủy tinh thể đục (đục thủy tinh thể), võng mạc thoái hóa (thoái hóa hoàng điểm) — thị lực sẽ suy giảm rõ rệt.
Dấu hiệu cảnh báo vấn đề về mắt cần đi khám ngay
Trong lâm sàng, tôi thường khuyên bệnh nhân đừng đợi đến khi “không nhìn thấy gì” mới đi khám. Hãy lưu ý nếu bạn có:
– Nhìn mờ đột ngột hoặc mờ dần, không cải thiện khi đeo kính.
– Thấy ruồi bay, chớp sáng, màn đen che khuất một phần tầm nhìn.
– Mỏi mắt, nhức hốc mắt kéo dài dù đã nghỉ ngơi.
– Nhìn đôi, méo hình, đặc biệt khi kèm theo đau đầu.
– Người có tiền sử đái tháo đường, tăng huyết áp — vì bệnh lý này có thể gây xuất huyết võng mạc âm thầm.
Mắt không “hỏng” một sớm một chiều, nhưng tổn thương tích lũy theo thời gian. Để duy trì thị lực lâu dài, bạn nên:
– Khám mắt định kỳ mỗi 1–2 năm, kể cả khi không có triệu chứng.
– Kiểm soát bệnh nền như tiểu đường, cao huyết áp — chúng ảnh hưởng trực tiếp đến mạch máu võng mạc.
– Đeo kính râm chống tia UV khi ra nắng; hạn chế nhìn màn hình liên tục quá 30 phút.
– Bổ sung dưỡng chất hỗ trợ võng mạc: lutein, zeaxanthin, omega-3 (có trong rau lá xanh đậm, cá béo).
– Không tự ý dùng thuốc nhỏ mắt có corticoid — có thể gây glôcôm hoặc đục thủy tinh thể.
Cấu tạo và cơ chế hoạt động của mắt là minh chứng cho sự tinh xảo của cơ thể con người. Mỗi bộ phận — từ lớp biểu mô giác mạc mỏng như sợi tóc đến mạng lưới thần kinh võng mạc — đều có vai trò không thể thay thế. Việc hiểu rõ cách mắt làm việc sẽ giúp bạn chủ động bảo vệ thị lực, thay vì chỉ phản ứng khi đã quá muộn. Nếu bạn đang có bất kỳ thay đổi nào về thị giác, đừng chần chừ — hãy gặp chuyên gia nhãn khoa càng sớm càng tốt.
