Cách phòng chống đột quỵ hiệu quả

“Dạo gần đây, tôi thấy bố hay chóng mặt, nói hơi lắp bắp vào buổi sáng. Gia đình rất lo vì ông từng bị tăng huyết áp. Tôi nghe nói đột quỵ có thể xảy ra bất ngờ, thậm chí ở người trẻ. Vậy có cách nào phòng chống đột quỵ hiệu quả trước khi quá muộn không, thưa bác sĩ?”

Chuyên viên tư vấn

Đã trả lời: Ngày

Chào bạn,
Cảm ơn bạn đã đặt câu hỏi rất quan trọng và thiết thực. Đột quỵ hoàn toàn có thể phòng ngừa được nếu bạn hiểu rõ các yếu tố nguy cơ và chủ động điều chỉnh lối sống từ sớm. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hơn 90% ca đột quỵ có liên quan trực tiếp đến các yếu tố nguy cơ có thể kiểm soát — như tăng huyết áp, tiểu đường, hút thuốc, hoặc chế độ ăn thiếu lành mạnh. Trong bài viết này, tôi sẽ chia sẻ chi tiết cách phòng chống đột quỵ toàn diện, dựa trên kinh nghiệm lâm sàng nhiều năm và cập nhật mới nhất từ các hướng dẫn y khoa quốc tế.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ dẫn đến đột quỵ

Để phòng ngừa hiệu quả, trước tiên bạn cần hiểu rõ đột quỵ là gì và tại sao nó xảy ra. Đột quỵ (tai biến mạch máu não) xảy ra khi dòng máu nuôi não bị gián đoạn đột ngột, khiến tế bào não thiếu oxy và chết đi chỉ trong vài phút. Có hai dạng chính:

– Đột quỵ do thiếu máu não (nhồi máu não): Chiếm khoảng 85% các trường hợp, xảy ra khi cục máu đông làm tắc mạch máu não.
– Đột quỵ do xuất huyết não: Xảy ra khi mạch máu trong não vỡ, gây chảy máu và chèn ép mô não — thường nguy hiểm hơn và tiến triển nhanh.

Dưới đây là những yếu tố nguy cơ chính mà tôi thường gặp ở bệnh nhân:

– Tăng huyết áp: Đây là “kẻ giết người thầm lặng” — nguyên nhân hàng đầu gây đột quỵ. Huyết áp cao làm tổn thương thành mạch, dễ hình thành mảng xơ vữa hoặc vỡ mạch.
– Tiểu đường: Gây rối loạn chuyển hóa, tổn thương vi mạch và tăng nguy cơ hình thành cục máu đông.
– Rối loạn lipid máu: Mỡ máu cao (đặc biệt LDL – cholesterol “xấu”) thúc đẩy xơ vữa động mạch cảnh và não.
– Bệnh tim mạch: Rung nhĩ, van tim nhân tạo, suy tim… dễ tạo cục máu đông di chuyển lên não.
– Hút thuốc lá và uống rượu bia thường xuyên: Nicotin làm co mạch, rượu bia làm tăng huyết áp và nguy cơ xuất huyết.
– Thừa cân, béo phì: Gây đề kháng insulin, tăng huyết áp và rối loạn mỡ máu — tạo “tam giác nguy hiểm” cho đột quỵ.
– Lối sống ít vận động: Làm giảm tuần hoàn, tăng nguy cơ huyết khối và suy giảm chức năng tim mạch.
– Căng thẳng kéo dài: Kích hoạt hệ thần kinh giao cảm, làm tăng nhịp tim, huyết áp và nguy cơ co thắt mạch.

Đáng lo ngại là đột quỵ đang trẻ hóa. Trong phòng khám, tôi từng tiếp nhận bệnh nhân 32 tuổi bị đột quỵ do tăng huyết áp không kiểm soát, kết hợp lối sống thức khuya, ăn mặn và hút thuốc. Điều này cho thấy: phòng chống đột quỵ không phải chỉ dành cho người già.

Dấu hiệu cảnh báo đột quỵ cần nhận biết sớm

Nhiều người nghĩ đột quỵ chỉ xảy ra “bất ngờ”, nhưng thực tế có đến 30–40% ca đột quỵ có triệu chứng báo trước (gọi là cơn thiếu máu não thoáng qua – TIA). Nhận biết sớm giúp can thiệp kịp thời, giảm di chứng và tử vong.

Bạn hãy ghi nhớ quy tắc F.A.S.T – một công cụ đơn giản nhưng cứu sống hàng triệu người mỗi năm:

– F (Face – Mặt): Một bên mặt xệ xuống, méo miệng khi cười.
– A (Arm – Tay): Yếu hoặc tê một tay, không nâng lên được.
– S (Speech – Lời nói): Nói ngọng, khó diễn đạt, hoặc không hiểu người khác nói gì.
– T (Time – Thời gian): Gọi cấp cứu ngay lập tức — “thời gian là não bộ”.

Ngoài ra, các dấu hiệu khác cần cảnh giác:

– Chóng mặt dữ dội, mất thăng bằng đột ngột.
– Mờ mắt hoặc mất thị lực một bên.
– Đau đầu dữ dội, khác thường, không giống đau đầu thông thường.
– Rối loạn ý thức: lú lẫn, ngủ gà, không nhận biết người thân.

Lưu ý: Ngay cả khi triệu chứng biến mất sau vài phút, bạn vẫn phải đi khám ngay — vì đó có thể là TIA, “lời cảnh báo đỏ” trước cơn đột quỵ thật sự.

Cách phòng chống đột quỵ từ chế độ ăn uống khoa học

Dinh dưỡng đóng vai trò then chốt trong việc kiểm soát huyết áp, mỡ máu và đường huyết — ba trụ cột ngăn ngừa đột quỵ. Dưới đây là những nguyên tắc tôi luôn khuyên bệnh nhân:

– Hạn chế muối (natri): Mục tiêu dưới 5g muối/ngày (khoảng 1 thìa cà phê). Tránh thực phẩm chế biến sẵn, mì gói, dưa muối, nước mắm đậm đặc.
– Tăng cường rau xanh và trái cây: Ít nhất 400g/ngày. Rau lá xanh đậm (rau bina, cải xoăn) giàu kali, magie và folate — giúp giãn mạch và giảm huyết áp.
– Ưu tiên chất béo lành mạnh: Ăn cá béo (cá hồi, cá mòi) 2–3 lần/tuần để bổ sung omega-3. Dùng dầu oliu, dầu hạt cải thay mỡ động vật.
– Chọn ngũ cốc nguyên hạt: Gạo lứt, yến mạch, lúa mạch cung cấp chất xơ hòa tan, giúp giảm LDL-cholesterol.
– Hạn chế thịt đỏ và thịt chế biến: Xúc xích, thịt xông khói, lạp xưởng chứa nhiều muối và chất bảo quản — làm tăng viêm mạch và huyết áp.
– Bổ sung thực phẩm giàu kali và magie: Chuối, bơ, khoai lang, đậu đen giúp cân bằng điện giải và ổn định huyết áp.

Một chế độ ăn nổi bật được chứng minh hiệu quả trong phòng chống đột quỵ là DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) và Mediterranean diet. Cả hai đều nhấn mạnh rau củ, cá, hạt, dầu thực vật và hạn chế đường – muối – thịt đỏ.

Lối sống lành mạnh: “Vắc-xin” tự nhiên chống đột quỵ

Không có thuốc nào thay thế được một lối sống chủ động. Dưới đây là những thay đổi đơn giản nhưng mang lại hiệu quả lâu dài:

– Tập thể dục đều đặn: Ít nhất 150 phút/tuần hoạt động cường độ vừa (đi bộ nhanh, đạp xe, bơi lội). Vận động giúp giảm huyết áp, cải thiện lưu thông máu và kiểm soát cân nặng.
– Ngừng hút thuốc hoàn toàn: Sau 1 năm bỏ thuốc, nguy cơ đột quỵ giảm 50%. Sau 5 năm, gần bằng người chưa từng hút.
– Hạn chế rượu bia: Nam không quá 2 đơn vị/ngày, nữ không quá 1 đơn vị (1 đơn vị = 330ml bia hoặc 100ml rượu vang).
– Ngủ đủ và chất lượng: Mục tiêu 7–8 giờ/đêm. Thiếu ngủ làm tăng cortisol, huyết áp và nguy cơ rung nhĩ.
– Quản lý căng thẳng: Thiền, yoga, hít thở sâu, hoặc đơn giản là dành 15 phút mỗi ngày để thư giãn — giúp giảm hoạt hóa hệ giao cảm, bảo vệ tim mạch.
– Tránh thay đổi nhiệt độ đột ngột: Đặc biệt vào mùa đông, tắm nước lạnh hoặc ra ngoài khi trời rét đậm có thể gây co mạch đột ngột — làm tăng nguy cơ đột quỵ ở người cao tuổi.

Tôi thường nói với bệnh nhân: “Bạn không cần tập luyện như vận động viên, chỉ cần vận động đều hơn hôm qua.”

Kiểm soát bệnh lý nền: Chìa khóa phòng chống đột quỵ bền vững

Nếu bạn đã có bệnh mạn tính, việc kiểm soát tốt các chỉ số là biện pháp phòng ngừa mạnh nhất:

– Tăng huyết áp: Mục tiêu huyết áp < 130/80 mmHg (theo hướng dẫn ACC/AHA 2017). Đo huyết áp tại nhà thường xuyên và tuân thủ thuốc.
– Tiểu đường: Duy trì HbA1c < 7%. Kiểm soát đường huyết giúp giảm tổn thương mạch máu nhỏ và lớn.
– Rối loạn lipid: Mục tiêu LDL < 2.6 mmol/L (hoặc < 1.8 mmol/L nếu có bệnh tim mạch). Statin thường được chỉ định nếu thay đổi lối sống không đủ.
– Rung nhĩ: Cần dùng thuốc chống đông (như warfarin hoặc NOACs) theo chỉ định — vì rung nhĩ làm tăng nguy cơ đột quỵ lên 5 lần.

Khám sức khỏe định kỳ (6–12 tháng/lần) giúp phát hiện sớm các bất thường. Với người trên 40 tuổi hoặc có yếu tố nguy cơ, tôi khuyên nên làm thêm:
– Siêu âm Doppler động mạch cảnh (đánh giá mảng xơ vữa).
– Điện tâm đồ (phát hiện rung nhĩ).
– Xét nghiệm mỡ máu, đường huyết, chức năng thận.

Những hiểu lầm phổ biến về đột quỵ và cách phòng tránh

Trong quá trình khám bệnh, tôi gặp nhiều quan niệm sai lầm khiến người bệnh chủ quan:

– “Tôi còn trẻ nên không lo đột quỵ”: Sai. Đột quỵ ở người dưới 45 tuổi đang gia tăng do lối sống hiện đại.
– “Huyết áp ổn rồi thì không cần uống thuốc”: Nguy hiểm. Tăng huyết áp là bệnh mạn tính — ngưng thuốc đột ngột có thể gây “bật ngược” huyết áp và đột quỵ.
– “Uống aspirin hàng ngày để phòng đột quỵ”: Chỉ đúng với một số trường hợp có chỉ định y khoa. Tự ý dùng aspirin có thể gây xuất huyết tiêu hóa hoặc não.
– “Đột quỵ chỉ xảy ra khi trời lạnh”: Thực tế, đột quỵ cũng tăng vào mùa hè do mất nước, tăng độ đặc máu và huyết áp dao động.

Đột quỵ không phải là “số phận” — mà là hệ quả của những lựa chọn hàng ngày. Cách phòng chống đột quỵ hiệu quả nhất không nằm ở viên thuốc thần kỳ, mà ở sự kết hợp giữa chế độ ăn lành mạnh, vận động đều đặn, kiểm soát bệnh nền và loại bỏ thói quen độc hại.

Là bác sĩ, tôi luôn nhấn mạnh: Phòng ngừa đột quỵ bắt đầu từ hôm nay — không phải ngày mai, không phải khi có triệu chứng. Dù bạn 25 hay 75 tuổi, mỗi thay đổi tích cực đều mang lại lợi ích rõ rệt cho sức khỏe mạch máu não. Hãy chủ động — vì não bộ của bạn không có “bản sao lưu”.

Nếu bạn có yếu tố nguy cơ hoặc lo lắng về sức khỏe tim mạch, đừng ngần ngại đi khám sớm. Một buổi tư vấn chuyên sâu có thể giúp bạn xây dựng kế hoạch phòng ngừa cá nhân hóa — và đó là món quà sức khỏe quý giá nhất bạn dành cho chính mình và gia đình.