Xoắn tinh hoàn là gì?
Chào bạn,
Câu hỏi “xoắn tinh hoàn là gì” mà bạn đặt ra là một trong những tình huống cấp cứu nam khoa khẩn cấp nhất — và đáng lo ngại nhất — mà tôi thường xuyên tiếp nhận tại phòng khám và khoa cấp cứu. Đây không phải là cơn đau bình thường, cũng không thể chờ đợi để “xem có đỡ không”. Xoắn tinh hoàn xảy ra khi dây thừng tinh (chứa mạch máu nuôi tinh hoàn) bị xoắn lại, làm gián đoạn hoàn toàn hoặc một phần lưu lượng máu đến tinh hoàn. Nếu không được xử trí trong vòng 4–6 giờ đầu, nguy cơ hoại tử và mất vĩnh viễn tinh hoàn là rất cao.
Tôi hiểu sự hoang mang, lo lắng của bạn — đặc biệt khi cơn đau xuất hiện đột ngột, dữ dội và đi kèm các triệu chứng toàn thân như buồn nôn, nôn, thậm chí sốt nhẹ. Trong bài viết này, tôi sẽ giải thích rõ ràng, đầy đủ và dễ hiểu nhất về xoắn tinh hoàn: từ cơ chế bệnh sinh, dấu hiệu điển hình, chẩn đoán phân biệt, đến hướng xử trí y khoa và cách phòng ngừa. Mục tiêu của tôi là giúp bạn nhận biết sớm, hành động đúng và tránh những hậu quả đáng tiếc.
Xoắn tinh hoàn là gì? Cơ chế và bản chất y học của tình trạng này
Xoắn tinh hoàn (tiếng Anh: testicular torsion) là một cấp cứu ngoại khoa xảy ra khi thừng tinh — cấu trúc chứa động mạch, tĩnh mạch, thần kinh và ống dẫn tinh nối từ ổ bụng xuống tinh hoàn — bị xoắn quanh trục dọc, gây tắc nghẽn dòng máu nuôi dưỡng tinh hoàn.
Để hiểu rõ hơn, hãy hình dung tinh hoàn như một “căn nhà” cần điện và nước để hoạt động. Thừng tinh chính là “đường ống dẫn điện và nước” duy nhất. Khi đường ống này bị xoắn lại, nguồn cung cấp bị cắt đứt → tinh hoàn bắt đầu “chết dần” do thiếu oxy và dinh dưỡng.
Vì sao tình trạng này xảy ra?
Nguyên nhân sâu xa thường liên quan đến dị dạng bẩm sinh gọi là “dị tật chuông úp ngược” (bell-clapper deformity). Bình thường, tinh hoàn được cố định chắc chắn trong bìu nhờ mạc treo. Nhưng ở những người có dị tật này, tinh hoàn “lỏng lẻo”, có thể xoay tự do trong bao màng — giống như chiếc chuông không được treo cố định, chỉ cần một cử động mạnh (lăn mình khi ngủ, va chạm nhẹ, thậm chí không có nguyên nhân rõ rệt) cũng đủ khiến nó xoắn lại.
Độ tuổi cao điểm mắc xoắn tinh hoàn là:
- Trẻ sơ sinh (dưới 1 tuổi)
- Tuổi dậy thì (12–18 tuổi)
Tuy nhiên, người trưởng thành vẫn có thể gặp, dù ít hơn.
Phân loại xoắn tinh hoàn
- Xoắn tinh hoàn cấp tính:
- Khởi phát đột ngột, đau dữ dội.
- Cấp cứu thực sự — cần can thiệp trong vòng 4–6 giờ để cứu tinh hoàn.
- Xoắn bán cấp hoặc từng cơn (intermittent torsion):
- Đau thoáng qua, tự hết sau vài phút/giờ.
- Dễ bị bỏ qua, nhưng rất nguy hiểm vì có thể tiến triển thành xoắn hoàn toàn bất cứ lúc nào.
- Xoắn tinh hoàn ở trẻ sơ sinh:
- Thường không đau rõ (do trẻ chưa biết nói), chỉ biểu hiện qua bìu sưng, đổi màu, lạnh.
- Chẩn đoán khó hơn, tiên lượng xấu hơn do phát hiện muộn.
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ dẫn đến xoắn tinh hoàn
Mặc dù xoắn tinh hoàn thường xảy ra đột ngột và không có chấn thương rõ ràng, nhưng một số yếu tố làm tăng nguy cơ:
– Dị tật bẩm sinh “chuông úp ngược”: Đây là yếu tố nguy cơ hàng đầu, chiếm tới 90% các ca xoắn tinh hoàn.
– Tuổi dậy thì: Giai đoạn tinh hoàn phát triển nhanh, trọng lượng tăng → dễ mất cân bằng và xoay.
– Tiền sử đau tinh hoàn thoáng qua: Nhiều bệnh nhân từng có cơn đau “tự hết” trước đó — đó chính là dấu hiệu cảnh báo xoắn từng cơn.
– Nhiệt độ lạnh đột ngột: Một số nghiên cứu ghi nhận tần suất xoắn tinh hoàn tăng vào mùa đông, có thể do phản xạ co thừng tinh khi lạnh.
– Chấn thương nhẹ vùng bẹn/bìu: Không cần va đập mạnh, chỉ cần vận động mạnh, nhảy, chạy, hoặc thậm chí lăn mình khi ngủ cũng đủ kích hoạt.
– Tiền sử gia đình: Hiếm, nhưng có ghi nhận trường hợp anh em ruột cùng mắc.
Lưu ý quan trọng: Xoắn tinh hoàn không liên quan đến quan hệ tình dục, thủ dâm, hay nhiễm trùng. Nhiều phụ huynh lo lắng vô cớ rằng con “làm chuyện đó” nên mới đau — điều này hoàn toàn sai lầm và có thể làm chậm trễ việc đưa trẻ đi khám.
Dấu hiệu và triệu chứng điển hình của xoắn tinh hoàn
Nhận biết sớm các triệu chứng là chìa khóa sống còn để cứu tinh hoàn. Dưới đây là những biểu hiện điển hình mà bạn cần cảnh giác:
– Đau bìu đột ngột, dữ dội, thường chỉ ở một bên (hiếm khi hai bên).
– Sưng, đỏ, nóng vùng bìu — nhưng đôi khi lại lạnh và tái nếu tuần hoàn đã tắc hoàn toàn.
– Tinh hoàn co rút lên cao trong bìu, nằm ở vị trí bất thường (góc nghiêng khác thường).
– Buồn nôn, nôn mửa, thậm chí sốt nhẹ — do phản ứng thần kinh và viêm toàn thân.
– Đau lan lên bụng dưới hoặc háng, khiến nhiều người lầm tưởng là đau ruột thừa hoặc sỏi niệu.
– Không có dấu hiệu nhiễm trùng: Không tiểu buốt, tiểu rắt, không dịch mủ — giúp phân biệt với viêm tinh hoàn/mào tinh hoàn.
Triệu chứng ở trẻ nhỏ và trẻ sơ sinh
Vì trẻ không thể diễn đạt, bạn cần quan sát:
– Quấy khóc dữ dội, không dỗ được.
– Bìu sưng to, cứng, đổi màu xanh/tím.
– Trẻ không chịu cho chạm vào bìu.
– Bỏ bú, nôn trớ, da xanh tái
Cảnh báo đỏ: Nếu cơn đau kéo dài trên 1–2 giờ mà không giảm, hãy đến ngay khoa cấp cứu. Mỗi phút trôi qua đều làm tăng nguy cơ mất tinh hoàn.
Chẩn đoán xoắn tinh hoàn: Làm sao bác sĩ xác định chính xác?
Chẩn đoán xoắn tinh hoàn dựa trên lâm sàng + siêu âm Doppler màu — nhưng không nên chờ siêu âm nếu nghi ngờ cao.
1. Khám lâm sàng
Bác sĩ sẽ kiểm tra:
- Vị trí tinh hoàn (có bị kéo lên cao không?)
- Phản xạ cremaster (kéo da đùi → tinh hoàn bình thường sẽ co lên; mất phản xạ này gợi ý xoắn)
- Dấu hiệu Prehn: nâng nhẹ tinh hoàn → nếu đau tăng thì nghi ngờ xoắn (ngược lại, nếu giảm đau thì có thể là viêm mào tinh).
Tuy nhiên, các dấu hiệu này không tuyệt đối, đặc biệt ở trẻ nhỏ.
2. Siêu âm Doppler màu
- Là công cụ hỗ trợ quan trọng để đánh giá lưu lượng máu đến tinh hoàn.
- Trong xoắn tinh hoàn: giảm hoặc mất hoàn toàn tín hiệu mạch máu ở bên đau.
- Nhưng: Siêu âm có thể âm tính giả nếu xoắn chưa hoàn toàn hoặc thiết bị kém chất lượng.
3. Quyết định phẫu thuật — “thời gian là tinh hoàn”
Nếu lâm sàng rõ ràng nghi ngờ xoắn, bác sĩ không chờ kết quả siêu âm mà sẽ mở bìu ngay lập tức để tháo xoắn và đánh giá khả năng cứu vãn tinh hoàn. Đây là nguyên tắc vàng trong cấp cứu nam khoa.
Trong 15 năm hành nghề, tôi từng gặp không ít trường hợp cha mẹ chần chừ “đợi sáng mai đi khám”, hoặc tự mua thuốc giảm đau cho con — để rồi khi đến viện, tinh hoàn đã hoại tử đen sì, buộc phải cắt bỏ. Đó là điều tôi luôn muốn ngăn ngừa.
Cách xử trí xoắn tinh hoàn: Điều trị như thế nào và tiên lượng ra sao?
1. Can thiệp cấp cứu: Tháo xoắn và cố định tinh hoàn
Ngay khi chẩn đoán xác định hoặc nghi ngờ mạnh, bệnh nhân sẽ được:
- Gây mê toàn thân
- Rạch da bìu, mở bao trắng tinh hoàn
- Tháo xoắn thừng tinh theo chiều ngược lại (thường là ngược chiều kim đồng hồ)
- Đánh giá tinh hoàn: Nếu hồng hào trở lại → cố định tinh hoàn vào thành bìu bằng chỉ không tiêu (orchiopexy)
- Cố định luôn tinh hoàn bên lành (vì nguy cơ xoắn cả hai bên là có thật)
2. Cắt bỏ tinh hoàn (orchidectomy)
Nếu tinh hoàn đã hoại tử (màu đen, mềm nhũn, không hồi phục lưu thông máu sau tháo xoắn), bác sĩ buộc phải cắt bỏ để tránh nhiễm trùng lan rộng.
May mắn thay, nếu được can thiệp trong 4 giờ đầu, tỷ lệ cứu được tinh hoàn lên tới 90–100%. Sau 6 giờ: giảm còn ~70%. Sau 12 giờ: dưới 20%.
3. Hậu phẫu và theo dõi
- Nghỉ ngơi 1–2 tuần, tránh vận động mạnh.
- Mặc quần lót nâng đỡ bìu.
- Tái khám sau 1–2 tuần để đánh giá hồi phục.
- Với trẻ bị cắt một bên: cần tư vấn tâm lý và theo dõi chức năng sinh sản sau này (một tinh hoàn khỏe vẫn đủ sản xuất tinh trùng và testosterone).
Hướng dẫn phòng ngừa và lời khuyên từ bác sĩ chuyên khoa
Bạn không thể ngăn hoàn toàn nguy cơ xoắn tinh hoàn nếu có dị tật bẩm sinh, nhưng có thể phát hiện sớm và hành động đúng:
– Giáo dục con trai (đặc biệt 10–18 tuổi) về triệu chứng đau bìu đột ngột — nhấn mạnh rằng đây là cấp cứu, không phải “hổ thẹn” hay “tự khỏi”.
– Không tự ý dùng thuốc giảm đau khi đau bìu không rõ nguyên nhân — che lấp triệu chứng, làm chậm chẩn đoán.
– Khám ngay nếu có tiền sử đau tinh hoàn thoáng qua — bác sĩ có thể đề nghị phẫu thuật phòng ngừa (cố định cả hai tinh hoàn) để tránh nguy cơ xoắn trong tương lai.
– Không chủ quan với trẻ sơ sinh quấy khóc kèm bìu sưng — cần nghĩ đến xoắn tinh hoàn dù hiếm.
Tôi luôn nói với các bậc phụ huynh: “Khi nghi ngờ xoắn tinh hoàn, hãy hành động như thể đó là sự thật.” Sai lầm lớn nhất không phải là “đi khám oan”, mà là chờ đợi quá lâu.
Xoắn tinh hoàn là một cấp cứu ngoại khoa khẩn cấp, có thể dẫn đến mất vĩnh viễn tinh hoàn nếu không được xử trí trong vòng vài giờ đầu. Bản chất của nó là tắc nghẽn mạch máu nuôi tinh hoàn do thừng tinh bị xoắn, thường liên quan đến dị tật bẩm sinh “chuông úp ngược”.
Triệu chứng điển hình là đau bìu đột ngột, dữ dội, một bên, kèm nôn ói và tinh hoàn co rút. Không có dấu hiệu nhiễm trùng. Chẩn đoán dựa trên lâm sàng và siêu âm Doppler, nhưng quyết định mổ không nên trì hoãn.
Nếu bạn hoặc người thân — đặc biệt là bé trai hoặc thanh thiếu niên — xuất hiện cơn đau như mô tả, hãy đến ngay bệnh viện có khoa Ngoại/Nam khoa. Đừng chần chừ, đừng tìm “mẹo dân gian”, và đừng nghĩ “có thể tự hết”. Mỗi phút đều quý giá — vì đó không chỉ là một tinh hoàn, mà còn là sức khỏe sinh sản, nội tiết và tâm lý trong tương lai.
Nếu bạn còn bất kỳ thắc mắc nào — ví dụ: “con tôi từng đau một lần rồi hết, có cần mổ phòng ngừa không?” hay “sau khi cắt một bên tinh hoàn, con có sinh con được không?” — đừng ngần ngại để lại câu hỏi. Tôi luôn sẵn sàng giải đáp với tinh thần y đức và kiến thức chuyên môn.
Chúc bạn và gia đình luôn khỏe mạnh.
