Xét nghiệm tinh dịch đồ là gì và khi nào cần thực hiện?

Chào bạn,

Cảm ơn bạn đã chia sẻ nỗi lo lắng rất thật và phổ biến mà nhiều cặp đôi gặp phải khi bước vào hành trình tìm hiểu nguyên nhân hiếm muộn. Xét nghiệm tinh dịch đồ (hay còn gọi là phân tích tinh dịch) chính là xét nghiệm cơ bản và quan trọng nhất để đánh giá khả năng sinh sản ở nam giới. Đây là một thủ tục đơn giản, không xâm lấn, giúp bác sĩ nhìn thấy “bức tranh toàn cảnh” về số lượng, chất lượng và khả năng di chuyển của tinh trùng — những yếu tố then chốt quyết định đến khả năng thụ thai tự nhiên.

Trong bài viết này, tôi sẽ giải thích chi tiết từ A đến Z về xét nghiệm tinh dịch đồ: từ mục đích, quy trình, cách đọc kết quả, đến những lưu ý quan trọng trước và sau khi làm xét nghiệm — tất cả đều dựa trên kinh nghiệm lâm sàng và cập nhật mới nhất từ các hướng dẫn y khoa quốc tế (WHO 2021).

1. Xét nghiệm tinh dịch đồ là gì và tại sao nó quan trọng trong đánh giá vô sinh nam?

Xét nghiệm tinh dịch đồ là phân tích mẫu tinh dịch dưới kính hiển vi để đánh giá các thông số sinh học và chức năng của tinh trùng. Đây không chỉ là “kiểm tra tinh trùng” đơn thuần, mà là công cụ chẩn đoán đầu tay trong đánh giá vô sinh ở nam giới — chiếm đến 40–50% nguyên nhân của các cặp vợ chồng khó có con.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 15% các cặp vợ chồng trên toàn cầu gặp khó khăn trong việc mang thai sau 1 năm quan hệ không bảo vệ. Trong đó, yếu tố nam đóng vai trò chính hoặc đồng thời trong gần một nửa số trường hợp. Tuy nhiên, nhiều nam giới vẫn e ngại, trì hoãn hoặc thậm chí từ chối làm xét nghiệm này do thiếu hiểu biết hoặc cảm giác ngại ngùng.

Thực tế, tinh dịch đồ không gây đau, không cần can thiệp y khoa, và kết quả có thể thay đổi theo thời gian — điều này có nghĩa là một kết quả “kém” hôm nay không đồng nghĩa với vô sinh vĩnh viễn. Ngược lại, nó là tín hiệu cảnh báo sớm để can thiệp kịp thời: từ thay đổi lối sống, điều trị nội khoa đến hỗ trợ sinh sản.

Tôi từng gặp nhiều bệnh nhân trẻ, khỏe mạnh, không có triệu chứng gì đặc biệt, nhưng tinh dịch đồ cho thấy số lượng tinh trùng gần như bằng 0 (azoospermia). Nhờ phát hiện sớm, họ được chuyển đến chuyên gia nam học và có cơ hội can thiệp — ví dụ như phẫu thuật vi phẫu lấy tinh trùng (TESE) kết hợp với IVF/ICSI — để có con ruột.

Vì vậy, đừng coi tinh dịch đồ là “bản án”, mà hãy xem nó như bản đồ định hướng cho hành trình làm cha.

2. Quy trình thực hiện xét nghiệm tinh dịch đồ diễn ra như thế nào?

Nhiều nam giới lo lắng rằng xét nghiệm này phức tạp, mất thời gian hoặc “khó xử”. Tôi xin khẳng định: quy trình rất đơn giản và tôn trọng quyền riêng tư tuyệt đối.

Bước 1: Lấy mẫu tinh dịch

– Mẫu tinh dịch được lấy bằng cách thủ dâm (masturbation) vào cốc (vô trùng) do phòng xét nghiệm cung cấp.
– Bạn có thể lấy mẫu tại nhà hoặc trong phòng riêng biệt tại phòng khám/phòng xét nghiệm — tùy theo cơ sở y tế.
– Không được quan hệ tình dục hoặc xuất tinh trong vòng 2–7 ngày trước khi lấy mẫu. Đây là yếu tố cực kỳ quan trọng ảnh hưởng đến độ chính xác của kết quả.

Bước 2: Vận chuyển và xử lý mẫu

– Mẫu phải được giao đến phòng xét nghiệm trong vòng 30–60 phút sau khi xuất tinh, và giữ ở nhiệt độ cơ thể (khoảng 37°C). Bạn có thể giữ cốc trong túi áo hoặc túi giữ ấm chuyên dụng.
– Nếu lấy mẫu tại nhà, hãy gọi trước để biết giờ nhận mẫu và quy trình vận chuyển.

Bước 3: Phân tích trong phòng lab

Kỹ thuật viên sẽ kiểm tra các thông số theo tiêu chuẩn WHO 2021, bao gồm:

• Thể tích tinh dịch
• Nồng độ tinh trùng (số lượng trên 1 ml)
• Tổng số tinh trùng trong toàn bộ mẫu
• Khả năng di động (tỷ lệ tinh trùng di chuyển tiến tới)
• Hình thái (tỷ lệ tinh trùng có hình dạng bình thường)
• pH, độ hóa lỏng, và một số chỉ số khác

Lưu ý quan trọng:

– Không dùng bao cao su thông thường để lấy mẫu, vì chất diệt tinh trùng trong bao sẽ làm sai lệch kết quả.
– Không lấy mẫu qua quan hệ gián đoạn (xuất tinh ngoài) — vì phần đầu của tinh dịch (chứa nhiều tinh trùng nhất) thường bị mất.
– Nếu bạn không thể xuất tinh do lý do tâm lý hoặc y khoa, hãy trao đổi với bác sĩ — có thể cần các phương pháp thay thế như kích thích điện hoặc lấy tinh dịch từ niệu đạo sau xuất tinh.

3. Các chỉ số trong tinh dịch đồ và kết quả theo tiêu chuẩn WHO 2021

Dưới đây là các thông số chính và giá trị tham chiếu tối thiểu theo hướng dẫn mới nhất của WHO (2021):

Giải thích ngắn gọn:
– Di động tiến tới (Progressive motility – PR): tinh trùng bơi thẳng, nhanh — đây là nhóm có khả năng thụ tinh cao nhất.
– Hình thái bình thường: đầu oval, cổ mảnh, đuôi dài — bất thường hình thái làm giảm khả năng xuyên qua lớp vỏ trứng.
– Hóa lỏng: tinh dịch ban đầu đặc, sau 15–30 phút phải hóa lỏng để tinh trùng bơi ra. Nếu không, tinh trùng bị “mắc kẹt”.

Các rối loạn thường gặp:

– Oligospermia: số lượng tinh trùng thấp (<16 triệu/ml)
– Asthenospermia: tinh trùng ít di động (<42%)
– Teratospermia: tỷ lệ tinh trùng dị dạng cao (>96% bất thường)
– Azoospermia: không có tinh trùng trong tinh dịch — cần phân biệt giữa tắc nghẽn và không sản xuất.
– Necrospermia: phần lớn tinh trùng đã chết (rất hiếm)

Lưu ý: Một lần xét nghiệm không đủ để chẩn đoán. WHO khuyến cáo làm ít nhất 2 lần, cách nhau 2–3 tháng, vì chất lượng tinh trùng dao động theo mùa, stress, bệnh tật, lối sống…

4. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến kết quả tinh dịch đồ?

Nhiều nam giới ngạc nhiên khi kết quả “xấu” dù họ cảm thấy khỏe mạnh. Thực tế, chất lượng tinh trùng rất nhạy cảm với môi trường và lối sống. Dưới đây là những yếu tố có thể làm sai lệch hoặc suy giảm kết quả:

– Thời gian kiêng xuất tinh không đúng: quá ngắn (<2 ngày) → số lượng thấp; quá dài (>7 ngày) → tinh trùng già, di động kém.
– Sốt hoặc nhiễm trùng trong 3 tháng gần đây: tinh trùng mất ~72 ngày để trưởng thành, nên bất kỳ cơn sốt nào cũng ảnh hưởng.
– Hút thuốc lá: làm giảm số lượng, di động và tăng dị dạng tinh trùng.
– Uống rượu bia thường xuyên: ức chế sản xuất testosterone và tinh trùng.
– Béo phì: mỡ thừa làm tăng estrogen, giảm testosterone.
– Tiếp xúc với nhiệt độ cao: xông hơi, tắm nước nóng, để laptop trên đùi.
– Stress kéo dài: ảnh hưởng đến trục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn.
– Thuốc: steroid đồng hóa, hóa trị, một số thuốc huyết áp, kháng sinh…
– Ô nhiễm môi trường: kim loại nặng (chì, cadmium), thuốc trừ sâu, BPA (trong nhựa).

Tôi từng có bệnh nhân làm nghề hàn xì, thường xuyên tiếp xúc với nhiệt và khói kim loại. Tinh dịch đồ của anh ấy cho thấy số lượng tinh trùng chỉ 5 triệu/ml. Sau khi chuyển công việc và bổ sung kẽm + acid folic trong 3 tháng, kết quả cải thiện lên 22 triệu/ml.

5. Khi nào nên đi làm xét nghiệm tinh dịch đồ? Và cần làm gì nếu kết quả bất thường?

Bạn nên làm tinh dịch đồ nếu:

– Vợ chồng quan hệ không bảo vệ ≥1 năm mà chưa có thai (hoặc ≥6 tháng nếu vợ >35 tuổi).
– Bạn có tiền sử: viêm tinh hoàn, quai bị sau dậy thì, chấn thương bìu, phẫu thuật bẹn, giãn tĩnh mạch thừng tinh.
– Tinh hoàn nhỏ, mềm, hoặc không sờ thấy tinh hoàn (ẩn tinh hoàn).
– Rối loạn cương hoặc xuất tinh: xuất tinh ngược, không xuất tinh, xuất tinh đau.
– Gia đình có người vô sinh nam hoặc rối loạn di truyền (như hội chứng Klinefelter).

Nếu kết quả bất thường, đừng hoảng! Hãy làm theo các bước sau:

Bước 1: Lặp lại xét nghiệm sau 2–3 tháng

Chất lượng tinh trùng có thể phục hồi. Đừng vội kết luận sau một lần.

Bước 2: Khám chuyên khoa Nam học hoặc Hiếm muộn

Bác sĩ sẽ:
– Khám lâm sàng: sờ tinh hoàn, kiểm tra giãn tĩnh mạch thừng tinh.
– Chỉ định xét nghiệm máu: FSH, LH, testosterone, prolactin.
– Siêu âm Doppler bìu: phát hiện giãn tĩnh mạch, u, tắc ống dẫn tinh.
– Xét nghiệm di truyền (nếu azoospermia): karyotype, vi mất đoạn Y.

Bước 3: Can thiệp phù hợp theo nguyên nhân

– Thay đổi lối sống: bỏ thuốc, giảm rượu, tập thể dục, ăn rau xanh, ngủ đủ.
– Điều trị y khoa: kháng sinh nếu viêm, hormone nếu rối loạn nội tiết.
– Phẫu thuật: thắt giãn tĩnh mạch thừng tinh (nếu mức độ nặng).
– Hỗ trợ sinh sản:
• IUI: nếu tinh trùng nhẹ-moderate yếu.
• IVF/ICSI: nếu tinh trùng rất ít hoặc dị dạng nặng.
• TESE/PESA: nếu azoospermia do tắc nghẽn hoặc không tắc.

Thông điệp quan trọng từ bác sĩ:

Vô sinh nam không phải là dấu chấm hết. Ngày nay, nhờ kỹ thuật hỗ trợ sinh sản, ngay cả những nam giới không có tinh trùng trong tinh dịch vẫn có thể có con ruột nếu còn tinh trùng trong tinh hoàn. Điều then chốt là phát hiện sớm và điều trị đúng hướng.

Xét nghiệm tinh dịch đồ là cánh cửa đầu tiên và thiết yếu để hiểu rõ sức khỏe sinh sản nam giới. Nó không chỉ giúp chẩn đoán nguyên nhân hiếm muộn, mà còn phản ánh tổng trạng sức khỏe tổng quát — từ nội tiết, miễn dịch đến lối sống.

Nếu bạn và vợ đang mong con mà chưa thành, đừng để mặc cảm hay e ngại cản trở việc đi khám. Việc thực hiện tinh dịch đồ sớm — cùng với tư vấn chuyên khoa — có thể rút ngắn hành trình làm cha mẹ của bạn hàng năm trời.

Hãy nhớ: một kết quả tinh dịch đồ “kém” hôm nay không định đoạt tương lai làm cha của bạn ngày mai. Với kiến thức, sự kiên nhẫn và hỗ trợ y khoa đúng đắn, rất nhiều cánh cửa vẫn đang mở.