Bilirubin là gì và khi nào cần làm xét nghiệm?

Chào bạn! Cảm ơn bạn đã chia sẻ những lo lắng rất thật – tình trạng vàng da, mệt mỏi như bạn mô tả đúng là có thể liên quan đến bilirubin. Tôi xin trả lời ngay: bilirubin là một sắc tố màu vàng nâu được tạo ra khi cơ thể phân hủy hồng cầu già, và xét nghiệm bilirubin giúp đánh giá chức năng gan, phát hiện tắc mật hoặc các rối loạn máu. Nếu nồng độ bilirubin trong máu tăng bất thường, đó có thể là dấu hiệu cảnh báo bệnh lý nghiêm trọng cần can thiệp sớm.

Bilirubin là gì và cơ thể xử lý nó ra sao?

Bilirubin không phải là “chất độc” – nó là sản phẩm tự nhiên của quá trình tái tạo máu. Mỗi ngày, hàng triệu tế bào hồng cầu cũ bị phá vỡ, giải phóng hemoglobin. Từ hemoglobin, cơ thể chuyển hóa thành bilirubin gián tiếp – dạng chưa tan trong nước, phải gắn với protein albumin để vận chuyển đến gan.

Tại gan, bilirubin gián tiếp được gan “chế biến” thành bilirubin trực tiếp – dạng hòa tan trong nước, dễ bài tiết qua mật vào ruột, rồi thải ra ngoài theo phân (chính bilirubin này tạo nên màu nâu đặc trưng của phân). Một phần nhỏ cũng được đào thải qua nước tiểu.

Nếu bất kỳ khâu nào trong chuỗi này trục trặc – từ phá hủy hồng cầu quá mức, gan suy giảm chức năng, đến tắc nghẽn đường mật – bilirubin sẽ tích tụ trong máu và gây vàng da, vàng mắt, thậm chí ngứa da hoặc nước tiểu sẫm màu.

Xét nghiệm bilirubin đo những gì?

Xét nghiệm bilirubin thường được thực hiện qua mẫu máu, đôi khi kết hợp với nước tiểu, và bao gồm ba chỉ số chính:

– Bilirubin toàn phần: tổng lượng bilirubin trong máu (bao gồm cả gián tiếp và trực tiếp).
– Bilirubin gián tiếp (unconjugated): phản ánh tốc độ phá hủy hồng cầu và khả năng gan tiếp nhận bilirubin.
– Bilirubin trực tiếp (conjugated): cho biết gan đã xử lý bilirubin hiệu quả chưa và liệu có tắc nghẽn đường mật hay không.

Xét nghiệm này thường nằm trong bộ xét nghiệm chức năng gan, đi kèm men gan (ALT, AST), phosphatase kiềm (ALP) và protein gan để có bức tranh toàn diện hơn.

Khi nào nồng độ bilirubin bất thường? Ý nghĩa lâm sàng

Tăng bilirubin không phải lúc nào cũng nguy hiểm, nhưng cần xác định nguyên nhân cụ thể. Dưới góc nhìn lâm sàng, tôi thường xem xét theo hai hướng chính:

– Tăng bilirubin gián tiếp chủ yếu: gợi ý tình trạng tán huyết (hồng cầu bị phá hủy nhanh), hội chứng Gilbert (rối loạn di truyền lành tính khiến gan xử lý bilirubin kém), hoặc thiếu máu tan máu ở trẻ sơ sinh.
– Tăng bilirubin trực tiếp chủ yếu: thường do gan không bài tiết được mật – ví dụ viêm gan virus, xơ gan, hoặc tắc nghẽn đường mật bởi sỏi, u tụy, u đường mật.

Trong phòng khám, tôi từng gặp nhiều bệnh nhân chủ quan vì “chỉ vàng da nhẹ”, nhưng sau đó phát hiện sỏi ống mật chủ hoặc viêm gan mạn tính. Ngược lại, cũng có người lo lắng quá mức khi bị hội chứng Gilbert – một tình trạng vô hại, không cần điều trị.

Khi nào bạn nên đi làm xét nghiệm bilirubin?

Bạn nên cân nhắc xét nghiệm nếu xuất hiện các dấu hiệu sau:

– Da hoặc mắt vàng (vàng da/vàng củng mạc).
– Nước tiểu sậm màu như trà, phân bạc màu hoặc lỏng mỡ.
– Mệt mỏi kéo dài, chán ăn, buồn nôn không rõ nguyên nhân.
– Đau hạ sườn phải, đầy bụng sau ăn dầu mỡ.
– Tiền sử gia đình có bệnh gan, thiếu máu tán huyết, hoặc bạn đang dùng thuốc có thể ảnh hưởng gan.

Ở trẻ sơ sinh, xét nghiệm bilirubin là thường quy trong vài ngày đầu đời để phòng ngừa biến chứng thần kinh do vàng da nhân.

Làm sao kiểm soát và phòng ngừa tăng bilirubin?

Việc điều trị phụ thuộc hoàn toàn vào nguyên nhân gốc rễ, chứ không phải “giảm bilirubin” đơn thuần:

– Nếu do viêm gan virus, cần theo dõi và điều trị chuyên biệt.
– Nếu do sỏi mật, có thể cần can thiệp nội soi hoặc phẫu thuật.
– Nếu do hội chứng Gilbert, bạn chỉ cần tránh nhịn đói, stress, rượu bia – vì những yếu tố này làm bilirubin tăng tạm thời.
– Tránh tự ý dùng thuốc bổ gan, thảo dược “mát gan” – nhiều trường hợp tổn thương gan lại do chính những sản phẩm này.

Quan trọng nhất: đừng đợi đến khi vàng da rõ rệt mới đi khám. Nhiều bệnh gan tiến triển âm thầm, và xét nghiệm bilirubin – dù đơn giản – lại là “cánh cửa” đầu tiên giúp phát hiện sớm.

Bilirubin không phải là “kẻ xấu” – nó là một chỉ dấu sinh học quý giá phản ánh sức khỏe gan, mật và hệ tạo máu. Tăng bilirubin có thể là biểu hiện của vấn đề nhẹ như hội chứng Gilbert, nhưng cũng có thể là hồi chuông cảnh báo bệnh lý nghiêm trọng. Đừng chủ quan, nhưng cũng đừng hoảng sợ – hãy để xét nghiệm và chẩn đoán lâm sàng dẫn lối, thay vì tự suy diễn dựa trên triệu chứng bề nổi. Nếu bạn đang lo lắng về các dấu hiệu của mình, tôi khuyên bạn nên đến cơ sở y tế để được tư vấn và xét nghiệm phù hợp.