Vàng da trước gan là gì?

Chào bạn,

Đúng như bạn cảm nhận, vàng da trước gan (còn gọi là vàng da tán huyết) không xuất phát từ tổn thương gan, mà do hồng cầu trong máu bị phá hủy quá mức, dẫn đến tích tụ bilirubin gián tiếp – một chất màu vàng sinh ra khi hồng cầu vỡ. Gan lúc này vẫn khỏe, nhưng “quá tải” vì không kịp xử lý lượng bilirubin tăng đột ngột. Đây là một tình trạng y khoa cần được đánh giá kỹ, vì nguyên nhân tiềm ẩn có thể rất đa dạng – từ di truyền đến nhiễm trùng, thậm chí là biến chứng sau truyền máu.

Nguyên nhân gây vàng da trước gan

Vàng da trước gan xảy ra khi tốc độ phá hủy hồng cầu vượt xa khả năng chuyển hóa bilirubin của gan. Các nguyên nhân thường gặp bao gồm:

– Bệnh lý di truyền ảnh hưởng đến hồng cầu:
• Bệnh hồng cầu hình liềm – hồng cầu biến dạng, dễ vỡ.
• Thalassemia – rối loạn tổng hợp hemoglobin khiến hồng cầu non bị tiêu hủy sớm.
• Thiếu men G6PD – hồng cầu dễ bị vỡ khi tiếp xúc với thuốc, thực phẩm (như đậu fava) hoặc nhiễm trùng.
• Bệnh Minkowski-Chauffard (bệnh di truyền màng hồng cầu) – hồng cầu có hình dạng bất thường, dễ bị lách phá hủy.

– Tán huyết miễn dịch:
• Do bất đồng nhóm máu ở trẻ sơ sinh (mẹ con không cùng nhóm máu Rh hoặc ABO).
• Tai biến truyền máu khi truyền nhầm nhóm máu.
• Tán huyết tự miễn – cơ thể sản sinh kháng thể tấn công chính hồng cầu của mình, thường khởi phát sau nhiễm virus (như EBV, CMV) hoặc lupus ban đỏ hệ thống.

– Nguyên nhân mắc phải khác:
• Sốt rét – ký sinh trùng Plasmodium phá hủy hồng cầu hàng loạt.
• Nhiễm trùng nặng (vi khuẩn, virus) kích hoạt phản ứng viêm, làm hồng cầu dễ vỡ.
• Tụ máu lớn (do chấn thương, phẫu thuật) – khi khối máu tụ tan rã, hemoglobin giải phóng ồ ạt.
• Cường lách – lách to bất thường, “ăn” quá nhiều hồng cầu khỏe mạnh.
• Tăng ure máu tán huyết (HUS) – một hội chứng cấp tính thường gặp ở trẻ nhỏ sau tiêu chảy do E. coli.

Dấu hiệu nhận biết vàng da trước gan

Không giống vàng da do gan (thường kèm phân bạc màu, nước tiểu sẫm do bilirubin trực tiếp), vàng da trước gan có biểu hiện đặc trưng:

– Da và củng mạc mắt vàng nhẹ đến trung bình, thường xuất hiện nhanh.
– Nước tiểu có màu vàng đậm, nhưng không chứa bilirubin (vì bilirubin gián tiếp không tan trong nước, nên que thử nước tiểu sẽ âm tính với bilirubin).
– Phân sẫm màu hơn bình thường do tăng thải urobilinogen – sản phẩm chuyển hóa của bilirubin ở ruột.
– Triệu chứng thiếu máu: mệt mỏi, da xanh, tim đập nhanh, khó thở khi gắng sức.
– Sốt, ớn lạnh nếu nguyên nhân do nhiễm trùng hoặc rối loạn miễn dịch.
– Trong trường hợp nặng: lách to, đau bụng vùng hạ sườn trái, thậm chí suy tim do thiếu oxy kéo dài.

Trong phòng khám, tôi từng gặp bệnh nhân nam 28 tuổi bị vàng da sau khi uống thuốc kháng sốt rét – hóa ra anh ấy bị thiếu men G6PD mà không biết. Chỉ một viên thuốc cũng đủ gây tan máu ồ ạt.

Khi nào cần đi khám ngay?

Bạn nên đến cơ sở y tế ngay khi phát hiện vàng da, đặc biệt nếu kèm theo:

– Mệt mỏi đột ngột, da xanh tái.
– Sốt cao không rõ nguyên nhân.
– Nước tiểu sậm màu kéo dài >24 giờ.
– Đau bụng dữ dội hoặc sờ thấy lách to.
– Vàng da xuất hiện sau truyền máu, dùng thuốc mới, hoặc chấn thương nặng.

Việc chẩn đoán sớm giúp xác định chính xác nguyên nhân – qua xét nghiệm máu (bilirubin toàn phần, bilirubin gián tiếp, LDH, haptoglobin, reticulocyte…), xét nghiệm G6PD, điện di hemoglobin, hoặc tìm ký sinh trùng sốt rét – từ đó can thiệp kịp thời, tránh biến chứng như suy tim, suy thận cấp hoặc hôn mê do bilirubin não (ở trẻ sơ sinh).

Vàng da trước gan không phải là bệnh, mà là dấu hiệu cảnh báo một rối loạn sâu xa hơn – chủ yếu liên quan đến sự phá hủy hồng cầu. Nhiều nguyên nhân có thể kiểm soát tốt nếu phát hiện sớm, như bổ sung acid folic trong thalassemia, tránh thuốc gây tan máu ở người thiếu G6PD, hay điều trị kháng sinh/ký sinh trùng phù hợp.

Tuyệt đối không tự ý dùng thuốc “mát gan, giải độc” khi thấy vàng da – điều này không chỉ vô ích mà còn có thể che lấp triệu chứng, làm chậm chẩn đoán.

Nếu bạn hoặc người thân xuất hiện vàng da mà không kèm đau bụng, buồn nôn hay men gan tăng, hãy nghĩ ngay đến khả năng vàng da trước gan và đi khám chuyên khoa huyết học hoặc nội tổng quát càng sớm càng tốt.

Vì đôi khi, một làn da vàng không phải do gan yếu – mà là tiếng kêu cứu từ những tế bào máu đang tan vỡ.