Rết cắn có sao không?

Chào bạn,

Câu hỏi “rết cắn có sao không?” là một trong những thắc mắc rất phổ biến, đặc biệt ở vùng nông thôn, miền núi hoặc những khu vực ẩm thấp – nơi rết sinh sống tự nhiên.

Câu trả lời ngắn gọn: Đa số trường hợp rết cắn ở người trưởng thành là lành tính, gây đau, sưng, đỏ tại chỗ nhưng không đe dọa tính mạng. Tuy nhiên, trẻ nhỏ, người già, người có bệnh nền hoặc dị ứng nọc độc có thể gặp phản ứng nghiêm trọng hơn. Dưới đây, tôi sẽ phân tích chi tiết nguyên nhân, triệu chứng, cách xử trí và khi nào cần đi viện – dựa trên bằng chứng y khoa và kinh nghiệm lâm sàng thực tế.

Nguyên nhân và cơ chế tổn thương khi bị rết cắn

Rết (thuộc lớp Chilopoda) là loài động vật chân khớp có nọc độc, dùng để săn mồi và tự vệ. Khi cắn người, rết sử dụng cặp chân hàm (forcipules) – biến dạng từ đôi chân đầu tiên – để tiêm nọc vào da. Nọc rết không phải là “nọc rắn”, nhưng vẫn chứa hỗn hợp các chất sinh học hoạt tính như:

– Protein độc và enzyme phân giải mô (hyaluronidase, phospholipase): gây phá hủy tế bào tại chỗ, làm sưng, đau, phù nề.
– Histamine và serotonin: kích thích phản ứng viêm, gây ngứa, nóng rát.
– Peptide độc thần kinh (ở một số loài lớn như rết đỏ, rết đen): có thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương, nhưng rất hiếm khi đủ mạnh để gây liệt hay suy hô hấp ở người.

Lưu ý: Không phải loài rết nào cũng nguy hiểm. Ở Việt Nam, phổ biến nhất là rết nhà (Scolopendra subspinipes mutilans) – dài 10–20 cm, màu nâu đỏ. Loài này có nọc, nhưng ít khi gây tử vong. Các ca tử vong do rết cắn trên thế giới gần như chỉ ghi nhận ở trẻ sơ sinh, người suy giảm miễn dịch nặng hoặc dị ứng phản vệ.

Triệu chứng thường gặp sau khi bị rết cắn

Phản ứng sau khi rết cắn phụ thuộc vào kích thước rết, vị trí cắn, lượng nọc tiêm vào và thể trạng nạn nhân. Dưới đây là các mức độ từ nhẹ đến nặng:

1. Triệu chứng tại chỗ (gặp ở >90% trường hợp)

– Đau nhói, cảm giác như bị kim chích sâu hoặc bỏng rát ngay lập tức.
– Sưng đỏ vùng da xung quanh vết cắn, có thể lan rộng trong vài giờ.
– Nổi mẩn, ngứa, bầm tím nhẹ hoặc xuất huyết dưới da.
– Cảm giác tê hoặc kiến bò quanh vùng bị cắn.Trong phòng khám, tôi từng gặp bệnh nhân bị rết cắn vào ngón tay út – sưng phù cả bàn tay, không thể đeo nhẫn, nhưng sau 48 giờ tự giảm dần mà không cần thuốc đặc hiệu.

2. Triệu chứng toàn thân (hiếm, <5% ca)

– Nhức đầu, chóng mặt, buồn nôn.
– Tim đập nhanh, vã mồ hôi, lo âu.
– Sốt nhẹ (<38,5°C), mệt mỏi.
– Đau cơ, cứng cổ (do co cơ phản xạ).

3. Phản ứng dị ứng nặng (rất hiếm, <0,1%)

– Khó thở, khò khè, phù mặt/môi/lưỡi.
– Phát ban toàn thân, tụt huyết áp, mạch nhanh nhỏ.
– Mất ý thức – dấu hiệu của sốc phản vệ, cần cấp cứu ngay.

Lưu ý: Trẻ em dưới 5 tuổi có da mỏng, hệ miễn dịch non nớt nên phản ứng thường dữ dội hơn – sưng lan nhanh, quấy khóc, bỏ ăn. Phụ huynh cần theo dõi sát.

Dấu hiệu cảnh báo cần đi khám ngay

Mặc dù đa số trường hợp tự khỏi trong 1–3 ngày, bạn không nên chủ quan nếu xuất hiện bất kỳ dấu hiệu sau:

– Đau dữ dội không giảm sau 6–8 giờ, dù đã chườm lạnh và nghỉ ngơi.
– Sưng lan rộng vượt quá khớp gần nhất (ví dụ: cắn ngón tay nhưng sưng cả cẳng tay).
– Sốt cao >38,5°C, rét run, mệt lả – có thể gợi ý bội nhiễm.
– Dấu hiệu nhiễm trùng: mủ, da nóng đỏ lan rộng, hạch nách/bẹn sưng đau.
– Rối loạn thần kinh: nhìn mờ, nuốt khó, yếu tay/chân, co giật.
– Tiền sử dị ứng nọc côn trùng (ong, rết, nhện) – nguy cơ phản vệ cao hơn.

Tôi từng tiếp nhận một bệnh nhân nam 62 tuổi, bị rết cắn vào cổ chân. Ban đầu chỉ sưng nhẹ, nhưng sau 24 giờ xuất hiện sốt 39°C và mủ vàng – hóa ra ông ấy bị đái tháo đường, vết cắn bội nhiễm nặng, phải nhập viện điều trị kháng sinh tĩnh mạch.

Cách xử trí đúng khi bị rết cắn – hướng dẫn từng bước

Nhiều người vẫn tin vào các mẹo dân gian như đắp thuốc lá, hút nọc, rạch da… – điều này rất nguy hiểm vì dễ gây nhiễm trùng, tổn thương thêm mô. Dưới đây là phác đồ xử trí an toàn, khoa học:

Bước 1: Rửa sạch vết cắn ngay lập tức

– Dùng nước sạch và xà phòng nhẹ rửa kỹ trong 5 phút.
– Mục đích: loại bỏ nọc độc còn bám ngoài da, giảm nguy cơ nhiễm khuẩn.

Bước 2: Chườm lạnh (không chườm nóng!)

– Bọc đá trong khăn mỏng, chườm lên vùng bị cắn 15–20 phút/lần, cách 1–2 giờ.
– Tác dụng: co mạch, giảm sưng, làm tê tạm thời vùng đau.
– Không chườm nóng: sẽ làm nọc lan nhanh hơn và tăng viêm.

Bước 3: Giữ vùng bị cắn cao hơn tim (nếu có thể)

– Ví dụ: cắn ở chân thì kê chân lên gối. Giúp giảm phù nề do ứ trệ tuần hoàn.

Bước 4: Dùng thuốc giảm đau – chống viêm không kê đơn (nếu cần)

– Paracetamol 500–1000 mg/lần (tối đa 4g/ngày) để giảm đau.
– Có thể dùng ibuprofen 200–400 mg nếu không có tiền sử loét dạ dày.
– Tránh aspirin ở trẻ em (nguy cơ hội chứng Reye).

Bước 5: Theo dõi sát trong 48 giờ đầu

– Ghi lại thời gian cắn, triệu chứng từng giờ.
– Nếu có dấu hiệu cảnh báo (xem phần trên), đi viện ngay.

Lưu ý quan trọng: Không rạch, nặn, hút nọc – nọc rết khuếch tán rất nhanh qua mô dưới da, hút không hiệu quả mà còn làm tổn thương mạch máu, tăng nguy cơ hoại tử.

Những sai lầm phổ biến khi xử trí rết cắn

Trong hơn một thập kỷ làm việc tại khoa cấp cứu, tôi chứng kiến nhiều ca biến chứng do xử trí sai ngay từ đầu. Dưới đây là những lỗi cần tránh:

– Đắp lá thuốc không rõ nguồn gốc: có thể gây bỏng da, dị ứng tiếp xúc, hoặc che lấp dấu hiệu nhiễm trùng.
– Uống rượu, ăn tỏi sống để “giải độc”: không có cơ sở khoa học, thậm chí làm nặng thêm tình trạng mất nước hoặc tương tác thuốc.
– Tự ý dùng kháng sinh: kháng sinh không trung hòa nọc độc, chỉ dùng khi có bằng chứng bội nhiễm.
– Băng ép chặt vết cắn: gây thiếu máu cục bộ, tăng nguy cơ hoại tử mô.

Một trường hợp đáng tiếc: bệnh nhân nam 30 tuổi bị rết cắn vào cổ tay, tự rạch da và đắp lá trầu không. 2 ngày sau, vết thương hoại tử, phải phẫu thuật cắt lọc và ghép da.

Phòng ngừa rết cắn – đặc biệt trong mùa mưa ẩm

Rết thường xuất hiện nhiều từ tháng 4 đến tháng 10, khi thời tiết ấm, ẩm – điều kiện lý tưởng để chúng sinh sôi. Để giảm nguy cơ, bạn nên:

– Dọn dẹp nhà cửa thường xuyên: hút bụi khe tủ, gầm giường, góc tối – nơi rết ẩn náu.
– Kiểm tra giày dép, quần áo trước khi mặc – rết hay chui vào những nơi ấm, kín.
– Lắp lưới chống côn trùng ở cửa sổ, cửa thông gió.
– Không đi chân trần trong nhà hoặc khu vực ẩm thấp (nhà tắm, nhà kho).
– Dùng đèn UV ban đêm: rết tránh ánh sáng, nên bật đèn khi đi vệ sinh đêm khuya.

Ở vùng cao Tây Bắc, nhiều gia đình treo tỏi khô hoặc vỏ cam quanh nhà – không diệt rết, nhưng có thể xua đuổi do mùi mạnh. Đây là biện pháp hỗ trợ, không thay thế vệ sinh môi trường.

Khi nào cần tiêm huyết thanh hoặc nhập viện?

Khác với rắn độc, hiện nay không có huyết thanh kháng nọc rết đặc hiệu được sản xuất rộng rãi ở Việt Nam. Việc điều trị chủ yếu là hỗ trợ và điều trị triệu chứng.

Tuy nhiên, bạn cần nhập viện nếu:

– Trẻ nhỏ dưới 2 tuổi bị cắn (do nguy cơ phản ứng toàn thân cao).
– Vết cắn ở vùng mặt, cổ, háng – nơi mạch máu dày đặc, nọc lan nhanh.
– Có biểu hiện thần kinh hoặc tim mạch: co giật, loạn nhịp, huyết áp tụt.
– Dấu hiệu nhiễm trùng nặng: mủ, hoại tử, sốt kéo dài.
– Tiền sử dị ứng nặng với nọc côn trùng.

Tại bệnh viện, bác sĩ có thể:

– Truyền dịch, theo dõi dấu hiệu sinh tồn.
– Dùng thuốc kháng histamine, corticosteroid (nếu dị ứng).
– Cho kháng sinh nếu có bội nhiễm.
– Xử trí vết thương: rửa, cắt lọc, dẫn lưu mủ nếu cần.

Rết cắn thường không nguy hiểm đến tính mạng, nhưng có thể gây đau đớn, lo lắng và biến chứng nếu xử trí sai. Đa số trường hợp chỉ cần chăm sóc tại nhà đúng cách và theo dõi sát. Tuy nhiên, trẻ em, người già, người có bệnh mạn tính cần được đánh giá y tế sớm hơn.

Nếu bạn hoặc người thân vừa bị rết cắn, hãy bình tĩnh, rửa sạch, chườm lạnh và theo dõi. Đừng tin vào các “mẹo giải độc” không có cơ sở – điều đó có thể khiến tình trạng tồi tệ hơn. Và nếu có bất kỳ dấu hiệu bất thường nào, đừng chần chừ – hãy đến cơ sở y tế gần nhất.

Là bác sĩ, tôi luôn khuyên: “Phòng bệnh hơn chữa bệnh”. Một ngôi nhà sạch sẽ, khô ráo chính là hàng rào bảo vệ tốt nhất khỏi rết và nhiều loài côn trùng nguy hiểm khác.