Đa nhân cách là gì? Đây có phải là một bệnh tâm thần?

Chào bạn, cảm ơn bạn đã chia sẻ nỗi lo rất thật này. Câu hỏi “đa nhân cách là gì?” là điều tôi thường xuyên nghe trong phòng khám tâm lý. Thực ra, thuật ngữ “đa nhân cách” mà nhiều người dùng chỉ là cách gọi dân gian. Trong y học, tình trạng này được chẩn đoán chính thức là Rối loạn nhận dạng phân ly (Dissociative Identity Disorder – DID) – một rối loạn tâm thần phức tạp, hiếm gặp, và hoàn toàn có thật, không phải do tưởng tượng hay “diễn sâu”.

DID đặc trưng bởi sự tồn tại hai hoặc nhiều bản dạng nhận dạng riêng biệt (gọi là “alters”) trong cùng một người. Mỗi bản dạng có cách suy nghĩ, cảm xúc, giọng nói, ký ức, thậm chí giới tính hoặc độ tuổi khác nhau – và chúng có thể “chiếm quyền điều khiển” hành vi của người bệnh theo từng giai đoạn. Quan trọng hơn, người bệnh thường không nhớ được những gì xảy ra khi bản dạng khác đang “ở trong cơ thể”, dẫn đến những khoảng trống trí nhớ nghiêm trọng.

Nguyên nhân nào dẫn đến rối loạn đa nhân cách?

DID không xuất hiện ngẫu nhiên. Trong hầu hết trường hợp tôi gặp, bệnh bắt nguồn từ chấn thương tâm lý nghiêm trọng trong thời thơ ấu, đặc biệt là:

– Lạm dụng thể chất, tình dục hoặc tinh thần kéo dài trước 9 tuổi – độ tuổi não bộ đang phát triển khả năng tích hợp bản ngã.
– Môi trường gia đình cực kỳ bất ổn, nơi trẻ không có người bảo vệ hoặc an toàn cảm xúc.
– Cơ chế “phân ly” (dissociation) – một phản ứng tự vệ của tâm trí – được kích hoạt để tách rời khỏi nỗi đau quá sức chịu đựng. Theo thời gian, những “mảnh vỡ” tâm lý này có thể phát triển thành các bản dạng riêng biệt.

Đây không phải là “giả vờ”, cũng không phải tính cách “kỳ lạ”. Đó là một cách sinh tồn của tâm trí khi đối mặt với tổn thương không thể xử lý.

Dấu hiệu cảnh báo bạn nên đi khám chuyên khoa tâm thần

Nếu bạn hoặc người thân có nhiều hơn một trong các biểu hiện sau, hãy cân nhắc tìm đến bác sĩ tâm thần hoặc nhà tâm lý lâm sàng:

– Mất trí nhớ phân ly: Quên những sự kiện quan trọng (sinh nhật, cuộc hẹn, thậm chí cả kỹ năng như lái xe), không giải thích được bằng đãng trí thông thường.
– Thay đổi đột ngột về giọng nói, thái độ, sở thích, hoặc cách xưng hô – như thể “người khác đang ở trong cơ thể”.
– Cảm giác tách rời khỏi bản thân (depersonalization): “Tôi như đang xem phim về chính mình”.
– Cảm giác thế giới không thật (derealization): Mọi thứ xung quanh mờ ảo, xa cách, như trong mơ.
– Khó duy trì công việc, mối quan hệ, hoặc thường xuyên bị người khác nói “bạn dạo này rất khác”.
– Đồng thời mắc các rối loạn khác: trầm cảm nặng, lo âu lan tỏa, PTSD, hoặc ý nghĩ tự sát.

Lưu ý: DID rất dễ bị chẩn đoán nhầm thành rối loạn lưỡng cực, tâm thần phân liệt, hoặc rối loạn ranh giới – vì các triệu chứng chồng lấn. Việc chẩn đoán đúng đòi hỏi chuyên gia có kinh nghiệm.

Làm sao để hỗ trợ người mắc DID – và bảo vệ chính mình?

Nếu bạn yêu thương hoặc sống cùng người có DID, điều quan trọng nhất là hiểu rằng họ không “lừa dối” bạn – mà đang chiến đấu với một vết thương vô hình.

– Đừng kỳ vọng “chữa khỏi” bằng lời khuyên: DID cần liệu pháp tâm lý chuyên sâu (thường là trị liệu phân ly kéo dài nhiều năm).
– Học cách giao tiếp với từng bản dạng: Một số bản dạng có thể sợ hãi, trẻ con, hoặc phòng thủ. Sự kiên nhẫn và ổn định từ bạn là “neo” an toàn cho họ.
– Thiết lập ranh giới rõ ràng: Bạn có thể yêu thương, nhưng không có nghĩa là chấp nhận hành vi nguy hiểm (tự sát, bạo lực).
– Chăm sóc sức khỏe tinh thần của chính bạn: Đồng hành với người DID là hành trình dài. Hãy tìm nhóm hỗ trợ hoặc trị liệu cho chính mình.

Có thể “test” đa nhân cách qua mạng không?

Không, bạn không thể tự chẩn đoán DID qua quiz online. Nhiều bài test trên mạng chỉ dựa trên biểu hiện bề mặt, dễ gây hoang mang hoặc chẩn đoán sai.

Chẩn đoán DID phải do bác sĩ tâm thần hoặc nhà tâm lý lâm sàng thực hiện, thông qua:

– Phỏng vấn lâm sàng sâu, có thể kéo dài nhiều buổi.
– Quan sát sự chuyển đổi bản dạng (nếu có).
– Loại trừ các nguyên nhân y khoa (u não, động kinh thùy thái dương) hoặc lạm dụng chất.
– Đối chiếu chặt chẽ với tiêu chí DSM-5-TR.

Người đa nhân cách có nguy hiểm không? Họ “tốt” hay “xấu”?

Tôi luôn nhấn mạnh với bệnh nhân và người thân: DID không định nghĩa con người họ.

– Hầu hết người mắc DID không bạo lực. Trái lại, họ thường rút lui, tự trách, và tổn thương sâu sắc.
– Một số bản dạng có thể thể hiện hành vi hung hăng – nhưng đó là phản ứng bảo vệ hình thành từ chấn thương, không phải bản chất.
– Nguy cơ lớn nhất thường là hướng vào bản thân: tự làm hại, tự sát – chứ không phải gây hại người khác.

Họ không “xấu”. Họ đang đau – và cần được chữa lành, không phải kỳ thị.

Rối loạn nhận dạng phân ly (DID) là hậu quả của những tổn thương tâm lý sâu sắc trong quá khứ, không phải “kịch tính” hay “bệnh tưởng”. Dù hiếm, đây là một chẩn đoán y khoa nghiêm túc, có thể điều trị được nếu được can thiệp đúng cách. Nếu bạn nghi ngờ mình hoặc người thân có dấu hiệu DID, đừng chần chừ – hãy tìm đến chuyên gia tâm thần càng sớm càng tốt. Hiểu biết là bước đầu tiên để chữa lành.