Thực phẩm bổ máu cho người ung thư: Những điều bạn cần biết

Thiếu máu là một vấn đề thường gặp ở người bệnh ung thư. Bên cạnh điều trị y khoa, chế độ ăn khoa học có thể hỗ trợ cải thiện tình trạng thiếu máu, giúp người bệnh có đủ sức để theo phác đồ điều trị. Bài viết này tổng hợp thực phẩm bổ máu cho người ung thư và các nguyên tắc lựa chọn cốt lõi.

1. Vì sao người bệnh ung thư dễ thiếu máu?

Thiếu máu ở người bệnh ung thư có thể đến từ nhiều cơ chế cùng lúc. Hóa trị và xạ trị ảnh hưởng đến tủy xương – “nhà máy” sản xuất hồng cầu – khiến cơ thể tạo máu kém hiệu quả. Một số khối u gây chảy máu mạn, làm mất sắt. Nhiều người bệnh ăn uống kém do buồn nôn, nôn, viêm loét miệng, thay đổi vị giác dẫn đến thiếu năng lượng và thiếu vi chất. Thêm vào đó, phản ứng viêm toàn thân khiến sắt “bị khóa” trong kho dự trữ, khó huy động cho quá trình tạo hemoglobin.

2. Nguyên tắc chọn thực phẩm bổ máu cho người ung thư

Chọn thực phẩm bổ máu cho người bệnh ung thư phải đồng thời: Cung cấp đủ năng lượng, đảm bảo protein chất lượng cao, bổ sung sắt, folate, vitamin B12, vitamin C và các khoáng chất đồng, kẽm – những mắt xích quan trọng trong dây chuyền tạo máu.

– Đủ năng lượng: Khi cơ thể thiếu năng lượng, quá trình tạo máu và hồi phục mô sẽ chậm.

– Đảm bảo protein chất lượng cao: Protein cung cấp khung cho hồng cầu và hỗ trợ miễn dịch.

– Bổ sung sắt + folate + B12: Đây là bộ ba tạo máu. Sắt cần cho hemoglobin, folate và B12 giúp sinh hồng cầu trưởng thành và DNA.

– Tăng hấp thu, giảm ức chế: Kết hợp sắt với vitamin C để tăng hấp thu. Tránh uống trà/cà phê gần bữa ăn giàu sắt vì polyphenol ức chế hấp thu; tương tự với canxi liều cao.

– An toàn thực phẩm: Tránh món sống/tái khi bạch cầu thấp hoặc đang hóa trị. Nấu chín kỹ, rửa tay, sử dụng dụng cụ nhà bếp sạch sẽ để chế biến và bảo quản lạnh đúng cách.

– Cá thể hóa: Với bệnh lý kèm theo (đái tháo đường, suy thận, gout), điều chỉnh thực đơn theo khuyến nghị chuyên môn.

3. 3 nhóm thực phẩm bổ máu cho người ung thư

3.1. Thực phẩm giàu sắt

3.1.1. Nhóm thực phẩm giàu sắt heme – sắt từ động vật

Sắt heme từ động vật hấp thu tốt hơn sắt không heme từ thực vật. Đây là nhóm thực phẩm bổ máu cho người bệnh ung thư nên có mặt thường xuyên, tùy tình trạng sức khỏe:

– Thịt đỏ nạc (bò, cừu): Cung cấp sắt heme, kẽm và B12. Ưu tiên phần nạc, bỏ mỡ, hạn chế chế biến cháy xém. Khẩu phần gợi ý: 80 – 100g/lần, 2 – 3 lần/tuần, tùy chỉ định bác sĩ và tình trạng tiêu hóa.

– Gia cầm (gà, vịt), phần đùi/ức: Sắt ở mức vừa phải, dễ tiêu hóa hơn với người nhạy cảm đường ruột.

– Cá biển, cá sông, thủy hải sản nấu chín kỹ: Cá ngừ, cá thu, cá hồi… cung cấp sắt, B12, omega-3 hỗ trợ chống viêm. Hải sản như nghêu, sò, hàu giàu sắt và kẽm, nhưng nhất định phải nấu chín để an toàn.

– Trứng chín kỹ: Dù sắt không quá cao, trứng dễ ăn khi viêm loét miệng.

– Gan động vật: Rất giàu sắt và folate, nhưng không nên ăn thường xuyên với lượng lớn (vì vitamin A cao). Nếu bác sĩ không chống chỉ định, có thể dùng 1 lần/tuần với khẩu phần nhỏ (30 50g), nấu chín kỹ.

Người bệnh nên dùng kèm ổi, cam, bưởi, dứa, ớt chuông để tăng hấp thu sắt.

3.1.2. Nhóm thực phẩm giàu sắt không heme – sắt từ thực vật

Đây là kho sắt bền vững, đa dạng, phù hợp khi bạn ăn ít thịt hoặc cần tăng chất xơ:

– Các loại đậu: Vừa giàu sắt, vừa giàu folate và protein.

– Các loại hạt: Tiện làm bữa phụ giàu năng lượng.

– Rau lá xanh đậm: Như rau dền, mồng tơi, cải bó xôi, cải xoăn…

– Ngũ cốc nguyên hạt: Yến mạch, gạo lứt, hạt diêm mạch…

– Nấm, mộc nhĩ khô: Dùng cho món xào, canh; phải ngâm nở và nấu chín kỹ.

Cách tối ưu hấp thu sắt thực vật là kết hợp với vitamin C (các loại quả họ cam quýt, ổi, dâu tây, kiwi, ớt chuông); ngâm, ủ, nảy mầm đậu/hạt để giảm phytate, chất cản trở hấp thu sắt; tránh uống trà/cà phê trong vòng 1 – 2 giờ trước và sau bữa ăn giàu sắt; tránh dùng canxi liều cao đúng bữa tập trung sắt (chuyển sang bữa khác trong ngày).

3.2. Thực phẩm giàu folate (vitamin B9), vitamin B12

– Folate: Gan, đậu lăng, đậu xanh, măng tây, súp lơ xanh, rau chân vịt, bơ, cam.

– Vitamin B12: Thịt, cá, trứng, sữa, các thực phẩm tăng cường B12.

3.3. Thực phẩm giàu protein

– Thịt nạc, cá, gia cầm nấu chín kỹ: luộc, hấp, áp chảo nhẹ, kho mềm.

– Trứng chín kỹ: 1 – 2 quả/ngày tùy dung nạp.

– Sữa và chế phẩm tiệt trùng từ sữa: Sữa, sữa chua, phô mai; chọn loại giàu năng lượng khi sụt cân. Nếu không dung nạp lactose, dùng sữa không lactose hoặc sữa hạt có bổ sung vi chất.

– Đậu nành và chế phẩm từ đậu nành: đậu phụ, sữa đậu nành, tempeh; vừa bổ sung sắt thực vật vừa tăng protein.

4. Khi nào cần thận trọng với sắt?

Không phải ai thiếu máu cũng cần tăng sắt vô điều kiện. Một số người bệnh truyền máu nhiều lần, có bệnh gan mạn, hoặc rối loạn chuyển hóa sắt có thể quá tải sắt. Thiếu máu do viêm đôi khi không đáp ứng tốt với bổ sung sắt đường uống. Vì vậy, hãy: Kiểm tra nguyên nhân thiếu máu; tuân thủ đơn của bác sĩ; ưu tiên bổ sung sắt bằng thực phẩm tự nhiên, tránh tự uống viên sắt khi chưa được đánh giá.

Cải thiện thiếu máu ở người bệnh ung thư là hành trình cần đồng bộ giữa điều trị y khoa và dinh dưỡng cá thể hóa. Khi hiểu đúng nguyên tắc và biết cách lựa chọn thực phẩm bổ máu cho người bệnh ung thư, bạn có thể nâng đỡ quá trình tạo máu bằng những bữa ăn hằng ngày: Ưu tiên sắt heme vừa phải, bổ sung sắt thực vật thông minh, chú trọng folate – B12 và nhất quán với an toàn thực phẩm. Hãy linh hoạt thay đổi kết cấu món, chia nhỏ bữa, dự trữ thực phẩm thông minh để vượt qua giai đoạn chán ăn, mệt mỏi. Mọi quyết định dùng viên bổ sung hay điều chỉnh lớn trong chế độ ăn nên trao đổi với bác sĩ/chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng dựa trên xét nghiệm cá nhân. Áp dụng những gợi ý trong bài, bạn sẽ có kế hoạch ăn uống rõ ràng, an toàn, hỗ trợ tối đa cho quá trình điều trị và hồi phục.