Rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường

Rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường là một trong những biến chứng thường gặp, góp phần làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, bệnh tim mạch và các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác. Việc hiểu rõ cơ chế, dấu hiệu và cách kiểm soát rối loạn lipid máu sẽ giúp bệnh nhân đái tháo đường quản lý tốt hơn sức khỏe tổng thể và phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm.

1. Tại sao đái tháo đường gây rối loạn lipid máu? Mối liên quan giữa đái tháo đường và rối loạn lipid máu?

Rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường là một trong những biến chứng phổ biến và là yếu tố nguy cơ chính gây xơ vữa động mạch, bệnh tim mạch và các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác. Trong đái tháo đường, sự thiếu hụt insulin (ở tiểu đường type 1) hoặc kháng insulin (ở tiểu đường type 2) làm thay đổi chuyển hóa lipid, dẫn đến các bất thường về số lượng, chất lượng và tốc độ dị hóa của lipoprotein.

Dạng rối loạn lipid máu trong đái tháo đường thường gặp nhất là tăng triglyceride, do tập trung nhiều triglyceride giàu lipoprotein, chủ yếu là VLDL1 và các phần nhỏ của VLDL1. Đồng thời, nồng độ HDL giảm, chủ yếu do giảm số lượng phân tử HDL2, trong khi LDL thường bình thường hoặc tăng nhẹ nhưng với dạng phân tử nhỏ đậm đặc (sdLDL) chiếm ưu thế – tất cả đều là những nhân tố mạnh gây xơ vữa. Khi các phân tử này bị glycat hóa và oxy hóa, nguy cơ tim mạch ở bệnh nhân đái tháo đường càng tăng cao. Đây cũng là lý do chính vì sao rối loạn lipid máu do đái tháo đường cần được kiểm soát chặt chẽ.

2. Mối liên quan giữa đái tháo đường và rối loạn lipid máu

Insulin đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa chuyển hóa lipid. Ở gan, insulin ức chế sản xuất VLDL, tăng số lượng thụ thể LDL, giảm acid béo tự do và sản xuất ApoB. Ngoài ra, insulin còn ức chế hormon nhạy lipase trong tế bào mỡ, giúp tăng dị hóa lipoprotein và phân giải chylomicron trong tuần hoàn. Khi insulin thiếu hụt hoặc hoạt động kém hiệu quả, những cơ chế này bị rối loạn, dẫn đến rối loạn lipid ở bệnh nhân đái tháo đường.

Ở bệnh nhân đái tháo đường type 1, thiếu insulin làm LDL tăng cao và giảm kiểm soát đường huyết, còn ở đái tháo đường type 2, ngay cả khi đường huyết được kiểm soát, vẫn thường xuất hiện tình trạng LDL tăng, HDL giảm – đây là hình ảnh điển hình của rối loạn lipid máu trong đái tháo đường và thường liên quan chặt chẽ với hội chứng chuyển hóa như béo phì và kháng insulin.

Nếu không kiểm soát tốt, rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường có thể dẫn đến xơ vữa động mạch, bệnh mạch vành, đột quỵ, bệnh động mạch ngoại vi, thậm chí làm tăng nguy cơ tổn thương thần kinh và biến chứng toàn thân. Vì vậy, việc hiểu rõ cơ chế và mối liên hệ giữa đái tháo đường và rối loạn lipid máu là cơ sở để lựa chọn chiến lược phòng ngừa và điều trị hiệu quả, giảm tối đa nguy cơ biến chứng.

3. Các triệu chứng rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường là gì?

Rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường thường không có triệu chứng rõ rệt ở giai đoạn đầu. Điều này khiến nhiều người không biết mình đang gặp rối loạn lipid máu trong đái tháo đường cho đến khi xuất hiện các biến chứng tim mạch hoặc gan tụy. Vì vậy, xét nghiệm máu định kỳ là cách duy nhất để phát hiện sớm tình trạng này.

Trong một số trường hợp nặng, rối loạn lipid ở bệnh nhân đái tháo đường có thể dẫn đến các biểu hiện ngoài da như ban vàng dưới da, u vàng gân hay xanthelasma (nốt vàng ở mí mắt, gân tay hoặc gót chân) và vòng trắng quanh mống mắt do cholesterol lắng đọng. Những dấu hiệu này tuy hiếm gặp, nhưng là cảnh báo quan trọng về rối loạn lipid máu do đái tháo đường.

Khi rối loạn lipid máu trong đái tháo đường trở nên nghiêm trọng, đặc biệt khi triglyceride tăng >500 mg/dL, bệnh nhân có thể gặp biến chứng cấp tính như viêm tụy cấp, đau bụng dữ dội hoặc gan, lách to do mỡ tích tụ. Đây là những tình trạng nguy hiểm, cần can thiệp y tế kịp thời.

4. Biện pháp nào điều trị rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường?

Việc kiểm soát lipid máu ở nhóm này không chỉ dựa vào xét nghiệm máu mà quan trọng hơn là phân tầng nguy cơ tim mạch và xác định mục tiêu LDL-C cho từng bệnh nhân. 

4.1. Điều trị không dùng thuốc

Trước tiên, mọi bệnh nhân rối loạn lipid máu do đái tháo đường nên áp dụng các biện pháp thay đổi lối sống như:

• Chế độ dinh dưỡng: Giảm chất béo bão hòa và chất béo trans, tăng chất xơ, ưu tiên thực phẩm lành mạnh.
• Giảm cân: Giúp cải thiện HbA1c, huyết áp và nồng độ lipid. Trường hợp béo phì nặng có thể cân nhắc phẫu thuật giảm cân.
• Hoạt động thể chất: Tăng cường vận động vừa sức, kết hợp với chế độ ăn sẽ hỗ trợ giảm triglyceride và cải thiện HDL.

Mặc dù thay đổi lối sống cải thiện nhiều yếu tố nguy cơ, nghiên cứu Look AHEAD cho thấy chỉ riêng giảm cân và vận động chưa đủ làm giảm biến cố tim mạch, do đó cần phối hợp điều trị bằng thuốc.

4.2. Điều trị bằng thuốc

Các thuốc được sử dụng để kiểm soát rối loạn lipid ở bệnh nhân đái tháo đường gồm:

4.3. Chiến lược phối hợp thuốc

Trong quá trình điều trị, lưu ý rằng:

• Statins luôn là lựa chọn đầu tay.
• Ezetimibe phối hợp khi LDL chưa đạt mục tiêu.
• PCSK9i dành cho bệnh nhân nguy cơ tim mạch cao hoặc LDL-C vẫn cao.
• Fibrates dùng cho TG cao, HDL thấp.
• Thực phẩm chức năng như berberine, men gạo lứt hỗ trợ đạt mục tiêu lipid và giảm nguy cơ tim mạch tồn lưu.

Tóm lại, biện pháp điều trị rối loạn lipid ở bệnh nhân đái tháo đường là kết hợp thay đổi lối sống, dùng thuốc hạ lipid (statins, ezetimibe, PCSK9i, fibrates…) và lựa chọn thuốc điều trị đái tháo đường có lợi cho lipid. Việc phân tầng nguy cơ và xác định mục tiêu LDL-C là nền tảng để lựa chọn phương pháp phù hợp, nhằm giảm biến cố tim mạch và cải thiện lâu dài sức khỏe bệnh nhân.

Dù rối loạn lipid máu ở bệnh nhân đái tháo đường thường diễn biến âm thầm, nhưng hậu quả của nó lại rất nghiêm trọng nếu không được phát hiện và quản lý kịp thời. Việc duy trì lối sống lành mạnh, kết hợp chế độ ăn uống hợp lý, tập luyện đều đặn và tuân thủ điều trị y tế sẽ giúp kiểm soát lipid máu hiệu quả, giảm nguy cơ biến chứng tim mạch và bảo vệ sức khỏe lâu dài.

Nguồn thông tin tham khảo: Msdmanuals.com