Bại não ở trẻ: Dấu hiệu nhận biết và cách phòng ngừa hiệu quả

Chào bạn, tôi hiểu nỗi lo lắng của bạn khi thấy con có những biểu hiện khác thường so với mốc phát triển chung. Bại não là một nhóm các rối loạn vận động và tư thế do tổn thương não không tiến triển, xảy ra trong giai đoạn phát triển não bộ — thường trước, trong hoặc ngay sau khi sinh. Dù tổn thương này là vĩnh viễn, nhưng với can thiệp sớm và đúng cách, trẻ hoàn toàn có thể cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống.

Bại não là gì?

Bại não (Cerebral Palsy – CP) không phải là một bệnh đơn lẻ, mà là thuật ngữ y khoa dùng để chỉ một nhóm các rối loạn thần kinh vận động do tổn thương não bộ xảy ra trong giai đoạn não đang phát triển — tức là từ trong bụng mẹ cho đến khoảng 2–3 năm đầu đời. Tổn thương này ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát cơ bắp, phối hợp vận động, thăng bằng, và đôi khi cả thị giác, thính giác, ngôn ngữ hoặc nhận thức.

Điều quan trọng cần nhấn mạnh: bại não không tiến triển theo thời gian, nghĩa là tổn thương não không lan rộng hay nặng thêm. Tuy nhiên, nếu không được can thiệp kịp thời, các hệ quả thứ phát như co rút cơ, biến dạng khớp hay suy dinh dưỡng có thể ngày càng trầm trọng.

Trong phòng khám, tôi thường giải thích với phụ huynh rằng: “Não của trẻ đã bị ‘trục trặc’ từ sớm, nhưng nhờ tính dẻo (neuroplasticity) của hệ thần kinh, chúng ta vẫn có thể giúp trẻ học cách vận động, giao tiếp và sống độc lập hơn — nếu bắt đầu sớm và kiên trì.”

Các thể bại não

Không phải tất cả trẻ bại não đều giống nhau. Dựa vào vùng não bị tổn thương và biểu hiện lâm sàng, bác sĩ phân loại bại não thành bốn thể chính:

– Bại não thể co cứng: Đây là thể phổ biến nhất, chiếm khoảng 70–80% các trường hợp. Trẻ có trương lực cơ tăng rõ rệt, khiến tay chân luôn trong trạng thái gồng cứng, duỗi thẳng hoặc co quắp. Khi bế, trẻ thường “gồng người” như khúc gỗ, khó uốn cong chi. Thể này thường liên quan đến tổn thương ở vỏ não vận động hoặc bó tháp.

– Bại não thể múa vờn hoặc loạn vận động: Trẻ có các cử động bất thường, không chủ ý — như vặn vẹo thân mình, xoay cổ tay, hoặc rung lắc đầu. Những cử động này tăng lên khi trẻ cố gắng làm việc gì đó (ví dụ: với tay lấy đồ) và giảm khi nghỉ ngơi. Nguyên nhân thường do tổn thương hạch nền hoặc tiểu não.

– Bại não thể thất điều: Hiếm gặp hơn, đặc trưng bởi mất thăng bằng, đi lại loạng choạng, vụng về khi thực hiện động tác tinh (như cầm thìa, cài nút). Trẻ có thể run khi đưa tay đến mục tiêu. Thể này liên quan đến tổn thương tiểu não — trung tâm điều phối vận động.

– Bại não thể hỗn hợp: Là sự kết hợp của hai hoặc nhiều thể trên, phổ biến nhất là co cứng + loạn vận động. Biểu hiện lâm sàng phức tạp hơn và đòi hỏi kế hoạch can thiệp đa chuyên khoa.

Nguyên nhân bại não ở trẻ em

Tổn thương não dẫn đến bại não có thể xảy ra ở ba giai đoạn then chốt: trước sinh, trong khi sinh và sau sinh. Dưới đây là các nguyên nhân cụ thể:

– Nguyên nhân trước sinh:
– Nhiễm trùng bào thai: Rubella, cytomegalovirus (CMV), toxoplasma, Zika… có thể xâm nhập qua nhau thai, gây viêm não hoặc dị tật não.
– Sinh non (<37 tuần): Não của trẻ sinh non chưa hoàn thiện, dễ bị xuất huyết não – não thất hoặc tổn thương chất trắng quanh não thất (PVL).
– Dị tật bẩm sinh của não: Não úng thủy, teo não, bất thường di truyền ảnh hưởng đến phát triển thần kinh.
– Mẹ mắc bệnh mạn tính: Đái tháo đường, tăng huyết áp, bệnh tuyến giáp không kiểm soát tốt.

– Nguyên nhân trong khi sinh:
– Thiếu oxy não (ngạt): Do dây rốn quấn cổ, sa dây rốn, nhau bong non, vỡ tử cung, hoặc chuyển dạ kéo dài.
– Chấn thương sản khoa: Dụng cụ sản (forceps, giác hút) sử dụng không đúng kỹ thuật có thể gây xuất huyết não.
– Sinh khó do ngôi thai bất thường hoặc khung chậu mẹ hẹp.

– Nguyên nhân sau sinh (trong 2–3 năm đầu đời):
– Vàng da nhân (kernicterus): Bilirubin gián tiếp tăng quá cao, vượt qua hàng rào máu – não, gây độc cho hạch nền.
– Viêm màng não hoặc viêm não do vi khuẩn/virus.
– Chấn thương sọ não: Ngã từ trên cao, bạo hành trẻ em, tai nạn giao thông.
– Ngạt do đuối nước, ngạt khí, hoặc ngừng tim – ngừng thở kéo dài.

Dấu hiệu trẻ bị bại não

Dấu hiệu bại não thường xuất hiện từ những tháng đầu đời, nhưng đôi khi chỉ rõ ràng khi trẻ chậm đạt các mốc vận động. Bạn nên lưu ý nếu trẻ có:

– Trương lực cơ bất thường: Cơ quá mềm (liệt nhẽo) hoặc quá cứng (gồng duỗi). Khi bế, trẻ không “ôm” người mẹ mà duỗi thẳng, đầu ngửa ra sau.
– Chậm phát triển vận động: Không lẫy được lúc 6–7 tháng, không ngồi vững lúc 9 tháng, không bò hoặc đứng vịn lúc 12 tháng.
– Rối loạn vận động: Tay chân cử động không phối hợp, run rẩy, hoặc có những động tác vặn vẹo không chủ ý.
– Phản xạ nguyên thủy kéo dài: Phản xạ Moro, phản xạ nắm tay… thường biến mất sau 4–6 tháng, nhưng ở trẻ bại não có thể tồn tại lâu hơn.
– Khó khăn khi bú, nuốt hoặc nói: Trẻ dễ sặc, chảy nước dãi, hoặc chậm nói.
– Mắt lé, không theo dõi đồ vật: Có thể kèm theo giảm thị lực hoặc động kinh.

Nếu bạn thấy con có từ 2–3 dấu hiệu trên, hãy đưa trẻ đến chuyên khoa thần kinh nhi để đánh giá sớm — vì “can thiệp càng sớm, hiệu quả càng cao”.

Biến chứng bại não ở trẻ

Mặc dù bại não không tiến triển, nhưng nếu không được quản lý đúng cách, trẻ có thể gặp nhiều biến chứng nghiêm trọng:

– Co rút cơ: Do trương lực cơ tăng kéo dài, các gân và dây chằng bị co ngắn, dẫn đến cứng khớp (thường ở cổ chân, khuỷu tay, háng). Nếu không vật lý trị liệu, trẻ có thể mất khả năng đi lại.

– Lão hóa sớm: Người bại não thường “già trước tuổi” do phải gắng sức quá mức để vận động. Hệ cơ – xương – khớp suy yếu nhanh, dẫn đến đau mạn tính, loãng xương và mệt mỏi sớm.

– Suy dinh dưỡng: Khó nhai, nuốt, trào ngược thực quản khiến trẻ ăn kém, hấp thu kém. Nhiều trẻ cần can thiệp dinh dưỡng qua ống thông dạ dày.

– Tinh thần không ổn định: Trẻ có thể gặp rối loạn cảm xúc, tăng động, tự kỷ, lo âu hoặc trầm cảm — một phần do hạn chế giao tiếp, một phần do tổn thương não ảnh hưởng đến vùng điều hòa cảm xúc.

Ngoài ra, khoảng 30–50% trẻ bại não có cơn động kinh, và 25% có rối loạn thị – thính giác. Vì vậy, theo dõi toàn diện là rất quan trọng.

Phương pháp chẩn đoán bại não

Chẩn đoán bại não chủ yếu dựa trên lâm sàng, kết hợp với các xét nghiệm hỗ trợ:

– Khám thần kinh nhi: Bác sĩ đánh giá trương lực cơ, phản xạ, khả năng vận động thô và tinh, cũng như các mốc phát triển.
– MRI não: Là công cụ hình ảnh tốt nhất để xác định vị trí và mức độ tổn thương não (xuất huyết, teo, dị tật…).
– Điện não đồ (EEG): Nếu nghi ngờ động kinh — một biến chứng thường gặp.
– Xét nghiệm máu/di truyền: Để loại trừ các bệnh chuyển hóa, nhiễm trùng hoặc hội chứng di truyền có biểu hiện giống bại não.
– Siêu âm qua thóp: Ở trẻ dưới 12 tháng, đây là phương pháp nhanh, không xâm lấn để phát hiện xuất huyết não hoặc giãn não thất.

Lưu ý: Không có xét nghiệm đơn lẻ nào chẩn đoán bại não. Chẩn đoán là quá trình loại trừ và theo dõi diễn tiến trong vài tháng đầu đời.

Điều trị bại não ở trẻ

Hiện nay, bại não không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng mục tiêu điều trị là tối đa hóa chức năng, giảm biến chứng và nâng cao chất lượng cuộc sống. Kế hoạch điều trị luôn mang tính đa chuyên khoa:

– Vật lý trị liệu (PT): Là nền tảng. Giúp trẻ cải thiện trương lực cơ, tăng sức mạnh, duy trì tầm vận động khớp và học cách di chuyển (lẫy, bò, đứng, đi).
– Trị liệu nghề nghiệp (OT): Tập kỹ năng sinh hoạt hàng ngày — cầm thìa, mặc áo, viết chữ — phù hợp với khả năng của trẻ.
– Trị liệu ngôn ngữ: Hỗ trợ trẻ chậm nói, khó nuốt hoặc rối loạn giao tiếp.
– Thuốc:
– Thuốc giãn cơ (baclofen, diazepam) dùng trong trường hợp co cứng nặng.
– Tiêm độc tố botulinum (Botox) vào cơ mục tiêu để giảm co cứng cục bộ, tạo “cửa sổ” cho vật lý trị liệu.
– Thuốc chống động kinh nếu có cơn co giật.
– Phẫu thuật:
– Kéo dài gân gót, cắt thần kinh chọn lọc (SDR) trong thể co cứng nặng.
– Đặt shunt nếu kèm não úng thủy.
– Thiết bị hỗ trợ: Nẹp chân – bàn chân (AFO), xe lăn, khung tập đi… giúp trẻ di chuyển an toàn và độc lập hơn.

Tôi luôn nhấn mạnh với phụ huynh: “Điều trị bại não là một hành trình dài — không có ‘phép màu’, chỉ có sự kiên nhẫn, đồng hành và can thiệp đúng phương pháp.”

Cách phòng tránh bệnh bại não

Mặc dù không thể ngăn ngừa 100%, nhưng nhiều trường hợp bại não hoàn toàn có thể phòng tránh nếu thực hiện tốt các biện pháp sau:

– Trước khi mang thai:
– Khám sức khỏe tổng quát, tầm soát bệnh mạn tính.
– Tiêm phòng rubella, thủy đậu, cúm.
– Bổ sung acid folic ít nhất 3 tháng trước khi có thai để phòng dị tật ống thần kinh.

– Trong thai kỳ:
– Khám thai định kỳ, siêu âm đánh giá sự phát triển não thai.
– Kiểm soát tốt đái tháo đường, tăng huyết áp.
– Tránh nhiễm trùng (rửa tay, không ăn thịt sống, tránh muỗi…).
– Không hút thuốc, uống rượu, dùng thuốc không theo chỉ định.

– Khi sinh:
– Sinh tại cơ sở y tế có đủ năng lực xử trí sản khoa và hồi sức sơ sinh.
– Theo dõi tim thai sát sao để phát hiện sớm nguy cơ ngạt.

– Sau sinh:
– Theo dõi vàng da sơ sinh, điều trị kịp thời nếu bilirubin tăng cao.
– Tiêm chủng đầy đủ (đặc biệt là Hib, phế cầu, não mô cầu để phòng viêm màng não).
– Phòng ngừa chấn thương: không rung lắc trẻ, dùng ghế an toàn khi di chuyển, che chắn ban công…

Lưu ý khi chăm sóc trẻ bại não

Chăm sóc trẻ bại não đòi hỏi sự kiên nhẫn, kiến thức và mạng lưới hỗ trợ vững chắc:

– Dinh dưỡng: Ưu tiên thức ăn mềm, dễ nuốt. Nếu trẻ sặc nhiều, cần đánh giá nuốt bằng X-quang hoặc nội soi. Bổ sung canxi, vitamin D để phòng loãng xương.
– Vệ sinh: Tránh loét do tì đè bằng cách thay đổi tư thế mỗi 2 giờ. Chăm sóc da, răng miệng kỹ lưỡng.
– Tâm lý: Đừng so sánh con với trẻ khác. Hãy khen ngợi từng tiến bộ nhỏ. Phụ huynh cũng cần được hỗ trợ tâm lý — vì chăm con bại não là áp lực dài hạn.
– Giáo dục: Trẻ bại não có quyền được học. Nhiều trẻ học hòa nhập, số khác cần trường chuyên biệt. Đừng từ bỏ cơ hội phát triển nhận thức của con.
– Theo dõi định kỳ: Ít nhất 6 tháng/lần để đánh giá tiến triển, điều chỉnh kế hoạch can thiệp và phát hiện sớm biến chứng.

Các câu hỏi thường gặp về bại não bẩm sinh

– Bị bại não có chữa khỏi được không?
Không, bại não là tổn thương não vĩnh viễn, không thể hồi phục hoàn toàn. Tuy nhiên, can thiệp sớm và liên tục có thể giúp trẻ đạt được mức độ độc lập đáng kể — nhiều trẻ đi học, làm việc và sống có ý nghĩa. Mục tiêu không phải “chữa khỏi”, mà là “sống tốt với bại não”.

– Trẻ bị bại não sống được bao lâu?
Tuổi thọ phụ thuộc vào mức độ nặng nhẹ và chăm sóc y tế. Trẻ thể nhẹ, không biến chứng, có thể sống thọ như người bình thường. Trẻ thể nặng, kèm co giật, suy hô hấp hoặc suy dinh dưỡng, có thể giảm tuổi thọ. Nhưng với chăm sóc toàn diện, nhiều người bại não sống đến 60–70 tuổi.

Trả lời các truy vấn liên quan:

– Người bị bại não sống được bao lâu?
→ Như đã nêu, tuổi thọ phụ thuộc vào mức độ tổn thương và chất lượng chăm sóc. Nhiều người sống thọ nếu được hỗ trợ y tế và xã hội đầy đủ.

– Tại sao sinh con ra bị bại não?
→ Bại não có thể do nhiều nguyên nhân: sinh non, ngạt khi sinh, nhiễm trùng trong thai kỳ, vàng da nhân, hoặc chấn thương sau sinh. Không phải do lỗi của cha mẹ, mà là hậu quả của các yếu tố nguy cơ không kiểm soát được.

– Sốt bại liệt do đâu?
→ Đây là nhầm lẫn phổ biến. Bại liệt (polio) là bệnh do virus, gây liệt mềm, khác hoàn toàn với bại não — rối loạn vận động do tổn thương não không do virus. Sốt bại liệt do virus polio lây qua đường tiêu hóa, hiện đã gần như được thanh toán nhờ vắc-xin.

– Bệnh bại não có chữa được không?
→ Không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng có thể cải thiện chức năng rõ rệt nhờ can thiệp đa mô thức (vật lý trị liệu, thuốc, phẫu thuật…).

– Bại não trẻ sơ sinh
→ Bại não thường khởi phát từ giai đoạn sơ sinh, do tổn thương não trước, trong hoặc ngay sau sinh. Dấu hiệu có thể chưa rõ ở tuần đầu, nhưng sẽ bộc lộ qua chậm vận động trong 6–12 tháng đầu.

– Bại não có phát hiện khi mang thai?
→ Không thể chẩn đoán chính xác bại não khi mang thai. Tuy nhiên, siêu âm thai có thể phát hiện dị tật não (não úng thủy, teo não) — là yếu tố nguy cơ cao. Chẩn đoán bại não chỉ được xác lập sau sinh, dựa trên lâm sàng và MRI.

– Dấu hiệu trẻ bị tổn thương não
→ Bao gồm: co giật sơ sinh, hôn mê, bỏ bú, trương lực cơ bất thường, phản xạ yếu, hoặc chậm phát triển vận động – ngôn ngữ. Đây có thể là dấu hiệu của bại não hoặc các bệnh thần kinh khác, cần đánh giá chuyên sâu.

Kết luận của bác sĩ

Bại não là hậu quả của tổn thương não không hồi phục, nhưng không phải là bản án cho tương lai của trẻ. Với chẩn đoán sớm, can thiệp tích cực và sự đồng hành bền bỉ của gia đình, nhiều trẻ bại não vẫn có thể học tập, giao tiếp và sống có phẩm giá. Điều quan trọng nhất không phải là “con có lành lặn như người khác không”, mà là “con có được yêu thương, hỗ trợ và cơ hội phát triển tối đa không”. Nếu bạn nghi ngờ con có dấu hiệu bất thường, đừng chần chừ — hãy tìm đến chuyên gia càng sớm càng tốt.