Oxygen là gì? Vai trò và lưu ý khi sử dụng khí oxygen y tế

Mỗi hơi thở bạn hít vào đều mang theo một thành phần không thể thiếu cho sự sống: oxygen. Dù vô hình, không mùi, không vị, oxygen lại đóng vai trò trung tâm trong mọi hoạt động sinh học – từ chuyển hóa năng lượng đến duy trì chức năng tế bào. Nhiều người thắc mắc oxygen là hoạt chất gì, có tác dụng ra sao và liệu việc bổ sung hay sử dụng oxygen có thực sự cần thiết. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ bản chất, vai trò và cách tiếp cận an toàn với oxygen – một nguyên tố tưởng quen mà vẫn còn nhiều điều đáng khám phá.

1. Oxygen là hoạt chất gì?

Oxygen (còn gọi là ôxy hoặc dưỡng khí) là một nguyên tố hóa học có ký hiệu O và số hiệu nguyên tử 8. Trong điều kiện thường, oxygen tồn tại dưới dạng phân tử O₂ – một loại khí không màu, không mùi, không vị, chiếm khoảng 21% thể tích khí quyển Trái Đất.

Là phi kim thuộc nhóm chalcogen trong bảng tuần hoàn.
Có khối lượng nguyên tử trung bình khoảng 15,999.
Điểm sôi: –182,95°C, điểm nóng chảy: –218,79°C.
Ở trạng thái lỏng hoặc rắn, oxygen có màu xanh nhạt nhẹ và thể hiện tính thuận từ (bị hút bởi từ trường).

Trong cơ thể con người, oxygen chiếm tới 65% tổng khối lượng – chủ yếu nằm trong nước và các phân tử hữu cơ như protein, carbohydrate và lipid. Đây là minh chứng rõ ràng nhất cho vai trò nền tảng của oxygen trong cấu trúc và vận hành sự sống.

Một khía cạnh thú vị: khi oxygen kết hợp với sắt trong hemoglobin, quá trình vận chuyển oxy từ phổi đến các mô mới diễn ra trơn tru. Quá trình gắn kết thuận nghịch giữa O₂ và hemoglobin tạo thành phức hợp oxy-hemoglobin chính là “cầu nối” giúp từng tế bào nhận đủ năng lượng để hoạt động.

Oxygen (còn gọi là ôxy hoặc dưỡng khí) là một nguyên tố hóa học có ký hiệu O

2. Oxygen có tác dụng gì?

2.1. Hỗ trợ hô hấp và sản xuất năng lượng

Oxygen là yếu tố then chốt trong quá trình hô hấp hiếu khí – nơi tế bào chuyển hóa glucose thành năng lượng dưới dạng ATP. Nếu thiếu oxygen, quá trình này bị gián đoạn, dẫn đến mệt mỏi, suy giảm chức năng cơ quan và thậm chí tổn thương não chỉ sau vài phút.

Mỗi lần hít vào, oxygen khuếch tán qua phế nang vào máu.
Được gắn kết với hemoglobin, vận chuyển khắp cơ thể.
Tại mô, oxygen tham gia chuỗi truyền điện tử trong ty thể – “nhà máy năng lượng” của tế bào.

2.2. Tham gia vào quá trình chuyển hóa và giải độc

Gan – cơ quan giải độc chính – cần oxygen để oxy hóa và đào thải chất độc. Các enzym cytochrome P450 trong gan hoạt động hiệu quả hơn khi có đủ phân tử oxygen (O₂) để thực hiện phản ứng oxy hóa.

2.3. Ứng dụng trong hỗ trợ sức khỏe và đời sống

Trong môi trường y tế: oxygen được cung cấp qua mặt nạ, ống thông mũi hoặc buồng cao áp để hỗ trợ người có nhu cầu tăng cường oxy.
Trong công nghiệp: dùng để hàn cắt kim loại, xử lý nước thải, sản xuất thép và làm chất oxy hóa trong tên lửa.
Trong đời sống: hệ thống lọc không khí, máy tạo oxy gia đình giúp cải thiện chất lượng không khí trong không gian kín. Máy tạo oxy chỉ được sử dụng theo chỉ định của bác sĩ khi nồng độ oxy trong máu thấp, không dành cho người khỏe mạnh

3. Cách dùng oxygen như thế nào?

Việc “dùng” oxygen không giống như sử dụng các hợp chất thông thường – vì con người luôn hít thở oxygen mỗi ngày. Tuy nhiên, trong một số tình huống đặc biệt, việc bổ sung oxygen cần được thực hiện đúng cách:

3.1. Hít thở tự nhiên – cách dùng cơ bản nhất

Hít thở sâu ở nơi thoáng đãng, nhiều cây xanh.
Tránh không gian kín, ngột ngạt, nhiều khói bụi.
Tập luyện thể dục đều đặn giúp tăng hiệu quả sử dụng oxygen của cơ thể.

3.2. Sử dụng thiết bị hỗ trợ oxygen

Khi nồng độ SpO₂ (độ bão hòa oxygen trong máu) giảm dưới mức an toàn (thường <90%), có thể cần đến:

Máy tạo oxygen: tách oxygen từ không khí, cung cấp dòng khí giàu O₂.
Bình oxygen nén hoặc lỏng: dùng trong trường hợp di chuyển hoặc cấp cứu.
Buồng oxy cao áp: tăng áp suất để đẩy nhiều oxygen hơn vào máu – thường áp dụng trong phục hồi sau chấn thương hoặc nhiễm trùng nặng.

Lưu ý: Luôn tuân thủ hướng dẫn về lưu lượng và thời gian sử dụng. Dùng quá nhiều oxygen trong thời gian dài có thể gây mất cân bằng oxy hóa, ảnh hưởng đến phổi và hệ thần kinh.

Trong điều kiện thường, oxygen tồn tại dưới dạng phân tử O₂

4. Tác dụng phụ của oxygen ra sao?

Mặc dù thiết yếu, oxygen cũng có thể gây ảnh hưởng nếu sử dụng không đúng cách hoặc ở nồng độ quá cao:

Ngộ độc oxygen: Theo Hiệp hội Phổi Mỹ (2022), ngộ độc có thể xảy ra sau 12–16 giờ với oxygen 100% ở áp suất khí quyển, biểu hiện bằng ho, đau ngực, khó thở, co giật.
Khô niêm mạc mũi, họng: do luồng khí khô từ thiết bị cung cấp oxygen.
Giảm kích thích hô hấp: ở người có bệnh phổi mạn tính, nồng độ oxygen cao có thể làm giảm phản xạ thở, dẫn đến ứ CO₂.
Không dùng oxygen nồng độ cao cho bệnh nhân COPD không được kiểm soát, vì có thể ức chế phản xạ thở dẫn đến tăng CO₂ máu.

Những phản ứng này hiếm gặp trong điều kiện sinh hoạt bình thường, nhưng cần lưu ý khi sử dụng thiết bị y tế tại nhà. Nếu triệu chứng kéo dài, nên đến cơ sở y tế để kiểm tra.

5. Lưu ý về oxygen

Sử dụng đúng cách để đảm bảo an toàn và tránh rủi ro liên quan đến oxygen, hãy ghi nhớ những điểm sau:

Không tự ý tăng lưu lượng oxygen khi dùng thiết bị hỗ trợ – cần căn cứ vào chỉ số SpO₂ và tình trạng sức khỏe.
Tránh nguồn lửa: oxygen không cháy, nhưng làm tăng tốc độ cháy. Không hút thuốc hoặc dùng thiết bị phát nhiệt gần bình oxygen.
Bảo quản thiết bị đúng cách: giữ bình oxygen thẳng đứng, tránh va đập, xa ánh nắng trực tiếp.
Tăng cường thông gió: mở cửa sổ, dùng máy lọc không khí để duy trì nồng độ oxygen ổn định trong nhà.
Cây xanh là “nhà máy oxygen” tự nhiên: trồng thêm cây trong nhà giúp cải thiện chất lượng không khí – vừa thẩm mỹ, vừa tốt cho sức khỏe.
Bình oxygen phải cách xa nguồn lửa, bếp gas, thuốc lá tối thiểu 3m. Không tự ý tháo lắp thiết bị khi chưa được đào tạo.

6. Câu hỏi thường gặp về oxygen

6.1. Hít oxygen nhiều có tốt không?

Hít oxygen ở nồng độ bình thường (21%) là an toàn. Tuy nhiên, hít oxygen nguyên chất hoặc nồng độ cao trong thời gian dài có thể gây ngộ độc. Chỉ nên dùng khi có nhu cầu y tế rõ ràng và theo hướng dẫn.

6.2. Oxygen có phải là vitamin hay khoáng chất không?

Không. Oxygen là một nguyên tố hóa học, không thuộc nhóm vitamin hay khoáng chất. Tuy nhiên, nó cần thiết cho sự hấp thụ và chuyển hóa nhiều chất dinh dưỡng trong cơ thể.

6.3. Tại sao oxygen lại quan trọng với não?

Não tiêu thụ khoảng 20% tổng lượng oxygen của cơ thể. Thiếu oxygen dù chỉ vài phút có thể gây tổn thương thần kinh vĩnh viễn. Đó là lý do vì sao ngừng thở lâu rất nguy hiểm.

Oxygen là yếu tố then chốt trong quá trình hô hấp hiếu khí

6.4. Cây xanh tạo ra oxygen như thế nào?

Qua quá trình quang hợp, cây xanh hấp thụ CO₂ và ánh sáng mặt trời để tổng hợp glucose, đồng thời giải phóng oxygen. Đây là nguồn cung cấp oxygen tự nhiên lớn nhất trên Trái Đất.

6.5. Có thể “bổ sung oxygen” qua thực phẩm không?

Không. Oxygen không được hấp thu qua đường tiêu hóa. Cơ thể chỉ nhận oxygen qua hô hấp. Tuy nhiên, ăn uống đủ chất giúp tăng hiệu quả sử dụng oxygen của tế bào.

Oxygen không chỉ là một nguyên tố hóa học – đó là nền tảng của sự sống. Hiểu đúng về oxygen là hoạt chất gì, vai trò và cách sử dụng hợp lý sẽ giúp bạn chủ động hơn trong việc bảo vệ sức khỏe hô hấp và duy trì sản xuất năng lượng cần thiết cho tế bào. Dù không nhìn thấy, không chạm tới, nhưng mỗi nhịp thở đều là lời nhắc nhở rằng: sự sống bắt đầu từ những phân tử oxygen (O₂) nhỏ bé ấy. Hãy trân trọng và chăm sóc hơi thở của mình – đó là cách đơn giản nhất để nuôi dưỡng sự sống mỗi ngày.