Chỉ số z-score trong suy dinh dưỡng có ý nghĩa gì?

Chỉ số Z-score trong suy dinh dưỡng cho biết mức độ lệch của các giá trị nhân trắc như cân nặng, chiều cao so với quần thể tham chiếu của tổ chức Y tế thế giới. Chỉ số này giúp đánh giá và phân loại tình trạng dinh dưỡng ở các mức độ như thấp còi, gầy còm và nhẹ cân. Với kết quả nhanh từ chỉ số Z-score giúp phát hiện sớm tình trạng dinh dưỡng đồng thời có biện pháp giám sát tình trạng dinh dưỡng và đánh giá hiệu quả các chương trình can thiệp dinh dưỡng.

1. Chỉ số Z-score là gì?

1.1. Chỉ số Z-score

Chỉ số Z-score hay điểm Z là một công cụ thống kê giúp xác định giá trị cụ thể cách giá trị trung bình bao nhiêu độ lệch chuẩn. Chỉ số này được sử dụng khá rộng rãi trong việc so sánh dữ liệu với nhóm chuẩn. Trong quá trình đánh giá tình trạng dinh dưỡng, chỉ số Z-score giúp so sánh cân nặng, chiều cao so với tiêu chuẩn của Tổ chức Y tế thế giới.

Chỉ số Z-score trong suy dinh dưỡng hay trong thừa cân béo phì ở đối tượng trẻ em thường được tính toán thông qua cân nặng, chiều cao và tuổi của trẻ.

1.2. Quần thể tham chiếu của chỉ số Z-score

Ở trẻ để đánh giá tình trạng dinh dưỡng thường sử dụng ba chỉ số nhân trắc. Các chỉ số này giúp nhận định được tình trạng gầy còm, suy dinh dưỡng nhẹ cân hay suy dinh dưỡng thấp còi. Khi đánh giá một chỉ số cân nặng theo chiều cao của trẻ, thì cân nặng này sẽ được so sánh với cân nặng tham chiếu của trẻ có cùng chiều cao. Những giá trị tham chiếu này được sử dụng theo tiêu chuẩn của quần thể cửa Trung tâm thống kê Y tế quốc gia Hoa Kỳ (NCHS) hoặc Tổ chức Y tế thế giới (WHO). Các giá trị tham chiếu này được sử dụng đánh giá hoặc so sánh tình trạng dinh dưỡng của cá thể và quần thể. Mặc dù giá trị tham chiếu này hiện được coi có mức độ phù hợp nhất để đánh giá tình trạng dinh dưỡng của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, nhưng khi đánh giá thừa cân giá trị này thực sự chưa lý tưởng.

Chính vì vậy năm 2006, Tổ chức Y tế thế giới phát triển chỉ số Z-score để mô tả khoảng cách (hay còn gọi là độ lệch chuẩn) giữa cân nặng của trẻ và cân nặng trung bình của trẻ có cùng chiều cao trong dữ liệu tham chiếu.

2. Chỉ số z-score trong suy dinh dưỡng có giá trị / ý nghĩa gì?

2.1. Công thức tính chỉ số Z-score

Z-score suy dinh dưỡng nói riêng và tình trạng dinh dưỡng nói chung được biểu thị bằng bội số của độ lệch chuẩn theo công thức:

Z-score = (Kích thước đo được – Số trung bình của quần thể tham chiếu)/ Độ lệch chuẩn của quần thể tham chiếu.

Z-score là chỉ số mô tả khá nhạy và giúp nhận ra sự phân tán ( biến thiên) của kích thước đo được so với các kích thước khác của quần thể tham chiếu.

2.2. Ý nghĩa chỉ số Z-score trong suy dinh dưỡng

Theo Hiệp hội dinh dưỡng đường tiêu hoá Hoa Kỳ (ESPEN) suy dinh dưỡng ở trẻ em là sự mất cân bằng giữa nhu cầu dinh dưỡng và năng lượng hấp thụ, từ đó dẫn đến tình trạng thiếu hụt năng lượng, protein hoặc vi chất dinh dưỡng. Đồng thời cũng tích luỹ các tác động tiêu cực tiềm ẩn đến sự tăng trưởng và phát triển của trẻ. Phân loại suy dinh dưỡng dựa trên nguyên nhân, thời gian, nhân trắc và mức độ nghiêm trọng của tình trạng.

Chỉ số Z-score được sử dụng kết hợp với các tiêu chí đánh giá tình trạng suy dinh dưỡng theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới: chiều cao hoặc chiều dài nằm so với tuổi giúp đánh giá tình trạng còi cọc thứ phát do suy dinh dưỡng mạn tính, còn cân nặng so với chiều cao thì đánh giá tình trạng gầy còm do suy dinh dưỡng cấp tính. Và cân nặng so với tuổi giúp đo lường tình trạng dinh dưỡng thiếu cân có thể do dinh dưỡng cấp tính hoặc mạn tính.

Chỉ số Z score trong suy dinh dưỡng là thông số lý tưởng giúp phát hiện các vấn đề dinh dưỡng với chi phí thấp, tính chính xác tốt, độ nhạy và độ đặc hiệu tốt. Thêm vào đó, chỉ số này được thực hiện khá đơn giản, phù hợp với nhóm đối tượng trẻ em và thanh thiếu niên.

3. Cách đọc chỉ số z-score trong suy dinh dưỡng và khuyến cáo áp dụng tại Việt Nam

Theo hướng dẫn của Tổ chức Y tế thế giới, tình trạng suy dinh dưỡng nói riêng và tình trạng dinh dưỡng nói chung được đánh giá dựa vào ngưỡng theo độ lệch chuẩn (Z-score) để nhận định theo nhân trắc bao gồm cân nặng, chiều cao và tuổi của đối tượng.

3.1. Đối với trẻ dưới 5 tuổi

Chỉ số cân nặng theo tuổi tính theo Zscore là chỉ số được sử dụng khá phổ biến. Cân nặng của trẻ sẽ được so sánh với cân nặng của trẻ cùng tuổi, cùng giới tính theo tiêu chuẩn tăng trưởng của Tổ chức Y tế thế giới. Ở chỉ số này sẽ lấy ngưỡng dưới 2 độ lệch chuẩn để nhận định tình trạng suy dinh dưỡng thể nhẹ cân.

Khi đó chỉ số Z-score trong suy dinh dưỡng sẽ được phân ra thành các mức độ:

• Z-score dưới -4SD: trẻ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân ở mức độ rất nặng.
• Z-score trên -4SD và dưới -3SD: trẻ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân ở mức độ nặng.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân ở mức độ vừa.

Chỉ số chiều cao hoặc chiều dài theo tuổi tính theo Z-score là chiều cao của trẻ được so sánh với chiều cao của trẻ cùng tuổi, cùng giới theo tiêu chuẩn tăng trưởng của Tổ chức Y tế thế giới. Ở chỉ số này sẽ lấy ngưỡng dưới 2 độ lệch chuẩn để đánh gía suy dinh dưỡng thể thấp coi và phản ánh tình trạng thiếu dinh dưỡng kéo dài của trẻ.

• Z-score dưới -3SD: trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi ở mức độ nặng.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi ở mức độ vừa.

Chỉ số cân nặng theo chiều cao tính theo Z-score là lấy tỷ số này so sánh với chuẩn tăng trưởng của Tổ chức Y tế thế giới. Chỉ số này lấy ngưỡng dưới 2 độ lệch chuẩn để đánh gía suy dinh dưỡng thể gầy còm, phản ánh tình trạng suy dinh dưỡng ở thời điểm hiện tại, và đứa trẻ mới ở trạng thái ngừng cân hoặc sụt cân.

• Z-score dưới -3SD: trẻ suy dinh dưỡng thể gầy còm ở mức độ nặng.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ suy dinh dưỡng thể gầy còm ở mức độ vừa.

3.2. Đối với trẻ từ 5 đến 19 tuổi

Trẻ từ 5 đến 10 tuổi có thể sử dụng Z-score trong suy dinh dưỡng theo quần thể tham chiếu của Tổ chức Y tế thế giới đánh giá thông qua chỉ số nhân trắc bao gồm cân nặng, chiều cao, BMI và tuổi. Cách tính chỉ số Z score trong suy dinh dưỡng ở nhóm này tương tự như ở trẻ dưới 5 tuổi. Chỉ số Z-score lấy dưới 2 độ lệch chuẩn để đánh giá suy dinh dưỡng của trẻ.

– Cân nặng theo tuổi:

• Z-score trên -4SD và dưới -3SD: trẻ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân ở mức độ nặng.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân ở mức độ vừa.

– Chiều cao theo tuổi:

• Z-score dưới -3SD: trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi ở mức độ nặng.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi ở mức độ vừa.

– BMI theo tuổi:

• Z-score dưới -3SD: trẻ rất gầy.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ gầy.

Trẻ từ 10 đến 19 tuổi là nhóm trẻ học đường và vị thành niên. Vì vậy chỉ số chiều cao theo tuổi và BMI theo tuổi được áp dụng cho nhóm này. Ngưỡng đánh giá chỉ số Z-score trong suy dinh dưỡng được tính toán tương tự như nhóm dưới 5 tuổi và từ 5 đến 10 tuổi.

– Chiều cao theo tuổi:

• Z-score dưới -3SD: trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi ở mức độ nặng.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi ở mức độ vừa.

– BMI theo tuổi:

• Z-score dưới -3SD: trẻ rất gầy.
• Z-score trên -3SD và dưới -2SD: trẻ gầy.

Hiện nay cả thế giới và Việt Nam đều sử dụng thang đo Zscore để đánh giá trình trạng suy dinh dưỡng cho trẻ em.

Chỉ số Z-score trong suy dinh dưỡng là chỉ số cốt lõi giúp nhận định tình trạng dinh dưỡng của trẻ theo tiêu chuẩn của Tổ chức Y tế thế giới. Kết quả thu được là cơ sở để chẩn đoán và phân loại suy dinh dưỡng một cách nhanh chóng, thuận tiện và chính xác. Từ đó giúp cho việc quản lý và chăm sóc trẻ đạt tình trạng dinh dưỡng tốt trở nên dễ dàng và hiệu quả.

Nguồn tài liệu: Viendinhduong, Abbott, ScienceDirect, Worldbank