Dextromethorphan là hoạt chất gì? Tác dụng và cách dùng

Khi cơn ho khan kéo dài, làm gián đoạn giấc ngủ và sinh hoạt hàng ngày, nhiều người thường tìm đến các sản phẩm chứa dextromethorphan – một hoạt chất phổ biến trong các chế phẩm hỗ trợ giảm ho không kê đơn. Nhưng liệu bạn đã hiểu rõ về cơ chế, liều dùng an toàn và những lưu ý quan trọng khi sử dụng? Bài viết này cung cấp thông tin chính xác, dễ hiểu và đáng tin cậy về dextromethorphan, giúp bạn sử dụng hợp lý, tránh rủi ro và giảm triệu chứng ho khan trong một số trường hợp.

1. Dextromethorphan là hoạt chất gì?

Dextromethorphan (viết tắt là DXM hoặc DM) là một hợp chất tổng hợp thuộc nhóm morphinan, có cấu trúc tương tự với codeine nhưng không gây nghiện và không có tác dụng giảm đau. Hoạt chất này được đưa vào cơ thể qua đường uống dưới nhiều dạng bào chế khác nhau và chủ yếu tác động lên hệ thần kinh trung ương.

Cơ chế chính của dextromethorphan là ức chế phản xạ ho bằng cách tác động trực tiếp lên trung tâm điều khiển ho ở hành não – phần não nằm sâu trong thân não, nơi tiếp nhận tín hiệu từ đường hô hấp và kích hoạt phản xạ ho. Nhờ vậy, dextromethorphan giúp làm dịu cơn ho nhanh chóng mà không ảnh hưởng đến khả năng bài tiết đờm hay chức năng hô hấp bình thường.

Hoạt chất này không phù hợp với mọi loại ho. Nó đặc biệt hiệu quả với ho khan, tức ho không kèm theo đờm – thường xuất hiện trong giai đoạn đầu của cảm lạnh, cúm hoặc do hít phải khói, bụi, không khí khô.

2. Dextromethorphan có tác dụng gì?

2.1. Giảm ho khan tạm thời

– Tác dụng nổi bật nhất của dextromethorphan là làm giảm tần suất và mức độ nghiêm trọng của cơn ho khan. Theo đánh giá của Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA, 2021), dextromethorphan có thể làm giảm tần suất ho khan sau 15–30 phút ở một số bệnh nhân, nhưng thời gian tác dụng thay đổi tùy cơ địa và kéo dài từ 6–8 giờ, thậm chí 12 giờ với dạng giải phóng chậm.

– Phù hợp với ho do cảm lạnh thông thường.

– Hỗ trợ làm dịu cổ họng bị kích ứng bởi môi trường (khói, bụi, thay đổi thời tiết).

– Không có tác dụng long đờm – vì vậy không nên dùng khi ho có đờm đặc, nhiều.

2.2. Ứng dụng trong một số tình trạng thần kinh

Ngoài vai trò quen thuộc trong hỗ trợ giảm ho, dextromethorphan còn được kết hợp với các hoạt chất khác để hỗ trợ quản lý một số tình trạng liên quan đến hệ thần kinh:

– Một số nghiên cứu quốc tế (FDA Hoa Kỳ) thử nghiệm dextromethorphan kết hợp với quinidine cho hội chứng giả hành não, nhưng phác đồ này chưa được Bộ Y tế Việt Nam phê duyệt.

– Trong một số phác đồ mới, dextromethorphan cũng được phối hợp với bupropion để hỗ trợ cải thiện triệu chứng ở người có rối loạn cảm xúc kéo dài.

– Tuy nhiên, những ứng dụng này chỉ được thực hiện dưới sự theo dõi chặt chẽ và không nằm trong phạm vi sử dụng thông thường tại nhà.

3. Cách dùng dextromethorphan như thế nào?

Việc sử dụng đúng cách quyết định hiệu quả và mức độ an toàn khi dùng dextromethorphan. Dưới đây là hướng dẫn chi tiết theo từng nhóm đối tượng và dạng bào chế.

3.1. Dạng bào chế phổ biến

– Viên nén/viên nhai: thường gặp ở hàm lượng dextromethorphan 15mg, dextro 15 hoặc 30mg.

– Sirô/dung dịch uống: tiện lợi cho trẻ em và người khó nuốt viên, với các nồng độ từ 2,5mg đến 15mg/5ml.

– Viên ngậm: tan chậm trong miệng, giúp làm dịu họng và giảm ho tại chỗ.

– Dạng giải phóng chậm: duy trì hiệu quả trong 12 giờ, phù hợp dùng ban đêm để tránh thức giấc vì ho.

3.2. Liều dùng khuyến nghị

– Người lớn và trẻ trên 12 tuổi:

Dạng thông thường: 10–20mg mỗi 4 giờ, hoặc 30mg mỗi 6–8 giờ.

Tối đa không vượt quá 120mg/24 giờ.

Dạng giải phóng chậm: 60mg mỗi 12 giờ.

– Trẻ em 6–12 tuổi:

5–10mg mỗi 4 giờ, hoặc 15mg mỗi 6–8 giờ.

Tối đa 60mg/ngày.

– Trẻ 2–6 tuổi:

2,5–5mg mỗi 4 giờ, hoặc 7,5mg mỗi 6–8 giờ.

Tối đa 30mg/ngày.

Lưu ý: Không dùng cho trẻ dưới 2 tuổi, và cần thận trọng khi dùng cho trẻ dưới 6 tuổi. Một số chuyên gia khuyên tránh dùng hoàn toàn cho trẻ dưới 4 tuổi do nguy cơ tác dụng phụ cao hơn.

3.3. Hướng dẫn sử dụng

– Uống kèm nước để tránh vướng nghẹn và làm dịu cổ họng.

– Với dạng lỏng, luôn dùng cốc hoặc thìa định lượng – không ước lượng bằng mắt.

– Không nghiền, bẻ hoặc nhai viên giải phóng chậm.

– Không dùng liên tục quá 7 ngày nếu không thấy cải thiện.

Lưu ý: Chống chỉ định:

– Người dị ứng với dextromethorphan hoặc nhóm morphinan.

– Bệnh nhân đang dùng thuốc ức chế MAO (monoamine oxidase inhibitors) trong vòng 14 ngày.

– Người bị ức chế hô hấp nặng hoặc đang dùng opioid (codeine, morphine)

4. Tác dụng phụ của dextromethorphan ra sao?

Mặc dù được coi là an toàn khi dùng đúng liều, dextromethorphan vẫn có thể gây một số phản ứng không mong muốn.

4.1. Tác dụng phụ thường gặp

– Chóng mặt

– Buồn ngủ nhẹ

– Buồn nôn

– Đỏ bừng mặt

– Tim đập nhanh

Những biểu hiện này thường nhẹ và tự hết sau vài giờ.

4.2. Tác dụng phụ hiếm gặp nhưng nghiêm trọng

– Nổi mề đay, phát ban da
– Rối loạn hành vi (khi dùng liều cao)
– Mất phối hợp vận động, nhìn mờ
– Suy hô hấp (chủ yếu khi lạm dụng hoặc dùng quá liều)

Đặc biệt, lạm dụng dextromethorphan với mục đích gây ảo giác (thường xảy ra ở thanh thiếu niên) có thể dẫn đến tổn thương não, co giật hoặc thậm chí tử vong. Vì vậy, cần bảo quản sản phẩm xa tầm tay trẻ em và không chia sẻ cho người khác sử dụng.

5. Lưu ý về dextromethorphan

5.1. Tương tác với các hoạt chất khác

Dextromethorphan được chuyển hóa chủ yếu qua enzyme CYP2D6 ở gan. Do đó, việc dùng đồng thời với các hoạt chất sau có thể làm tăng nồng độ dextromethorphan trong máu, dẫn đến nguy cơ quá liều:

– Chất ức chế MAO (dùng trong một số phác đồ hỗ trợ tâm trạng): tuyệt đối không dùng cùng hoặc trong vòng 14 ngày sau khi ngừng.

– SSRI (nhóm hỗ trợ cải thiện cảm xúc): có thể gây hội chứng serotonin – biểu hiện bằng run, sốt, tim nhanh, lú lẫn.

– Rượu bia hoặc các chất ức chế thần kinh trung ương: làm tăng buồn ngủ, suy giảm phản xạ.

5.2. Đối tượng cần thận trọng

– Người có vấn đề hô hấp mãn tính (hen, khí phế thũng).

– Người hút thuốc lâu năm kèm ho kéo dài – vì ho có thể là dấu hiệu của bệnh lý tiềm ẩn.

– Người suy gan, do quá trình chuyển hóa bị chậm lại.

– Phụ nữ mang thai: Dextromethorphan thuộc nhóm C (FDA). Chỉ dùng khi lợi ích > nguy cơ và phải có chỉ định của bác sĩ. Không dùng cho phụ nữ cho con bú do chưa xác định mức độ an toàn

Lưu ý: Người bệnh hen, khí phế thũng cần tham vấn bác sĩ trước khi dùng dextromethorphan để tránh ức chế phản xạ ho làm trầm trọng bệnh.

5.3. Cảnh báo về dạng siro

Một số sản phẩm dạng lỏng có chứa fructose, sorbitol hoặc sucrose. Những người có rối loạn chuyển hóa đường (như không dung nạp fructose bẩm sinh) cần tránh dùng.

Lưu ý: Dextromethorphan chỉ hỗ trợ giảm triệu chứng, không điều trị nguyên nhân gây ho. Nếu cơn ho kéo dài >7 ngày, kèm sốt, khó thở hoặc đờm có màu, cần đến cơ sở y tế để chẩn đoán.

6. Câu hỏi thường gặp về dextromethorphan

6.1. Dextromethorphan 15mg có khác gì so với các hàm lượng khác?

Theo thống kê của Cục Quản lý Dược Việt Nam (2023), dextromethorphan 15mg là hàm lượng phổ biến trong các sản phẩm không kê đơn, chiếm 60% thị phần thuốc ho tại Việt Nam.

6.2. Có thể dùng dextro 15 hàng ngày không?

Không nên dùng dextro 15 hoặc bất kỳ dạng nào của dextromethorphan liên tục quá 7 ngày. Nếu cơn ho vẫn tiếp diễn, cần xem xét nguyên nhân khác như nhiễm trùng, trào ngược dạ dày hoặc bệnh lý hô hấp – và lúc này, nên đến cơ sở y tế để kiểm tra.

6.3. Dextromethorphan có gây nghiện không?

Ở liều điều trị thông thường, dextromethorphan không gây nghiện. Tuy nhiên, khi dùng với liều rất cao (gấp 10–50 lần liều khuyến cáo), nó có thể tạo cảm giác phê, ảo giác – và dẫn đến lạm dụng. Đây là lý do vì sao cần tuân thủ liều lượng và không chia sẻ sản phẩm cho người khác.

6.4. Uống rượu khi đang dùng dextromethorphan có nguy hiểm không?

Có. Rượu làm tăng tác dụng ức chế thần kinh trung ương của dextromethorphan, dẫn đến buồn ngủ sâu, khó thở, thậm chí hôn mê. Nên tránh hoàn toàn rượu bia trong thời gian sử dụng.

6.5. Dextromethorphan có hiệu quả với ho có đờm không?

Không. Dextromethorphan chỉ phù hợp với ho khan. Khi có đờm, việc ức chế phản xạ ho có thể khiến đờm ứ đọng, tăng nguy cơ bội nhiễm. Trong trường hợp này, nên chọn các hoạt chất hỗ trợ làm loãng đờm thay vì ức chế ho.

Dextromethorphan là sản phẩm hỗ trợ giảm ho khan theo chỉ định của bác sĩ để hỗ trợ làm dịu cơn ho khan ngắn hạn, giúp lấy lại giấc ngủ và sinh hoạt bình thường. Tuy nhiên, hiệu quả và an toàn chỉ đạt được khi hiểu rõ cách dùng, liều lượng và các cảnh báo đi kèm. Cơn ho kéo dài có thể là dấu hiệu của bệnh lý nghiêm trọng. Luôn tham khảo ý kiến bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị phù hợp. Khi nghi ngờ hoặc gặp phản ứng bất thường, hãy tìm kiếm sự hỗ trợ kịp thời.