Dexamethasone là hoạt chất gì? Tác dụng và cách dùng
Dexamethasone là một hoạt chất thuộc nhóm glucocorticoid – nhóm hợp chất có khả năng điều hòa phản ứng viêm, dị ứng và miễn dịch trong cơ thể. Nhờ đặc tính mạnh mẽ và đa dạng, dexamethasone được sử dụng trong nhiều tình huống y tế khác nhau, từ hỗ trợ điều trị các phản ứng viêm cấp tính đến hỗ trợ quản lý triệu chứng trong một số tình trạng phức tạp. Việc hiểu rõ về tác dụng của dexamethasone, cách dùng đúng, cũng như những lưu ý quan trọng sẽ giúp người dùng chủ động hơn trong việc bảo vệ sức khỏe và tránh những rủi ro không mong muốn.
1. Dexamethasone là hoạt chất gì?
Dexamethasone là hoạt chất thuộc nhóm glucocorticoid tổng hợp, có cấu trúc tương tự hormone cortisol do tuyến thượng thận sản xuất tự nhiên trong cơ thể. Tuy nhiên, dexamethasone mạnh hơn nhiều lần so với cortisol về mặt chống viêm và ức chế miễn dịch, đồng thời gần như không ảnh hưởng đến cân bằng điện giải – một ưu điểm nổi bật so với một số glucocorticoid khác.
Hoạt chất này hiện có mặt dưới nhiều dạng bào chế: viên uống, dung dịch tiêm, nhỏ mắt, kem bôi ngoài da, xịt mũi… Mỗi dạng phù hợp với từng mục đích sử dụng cụ thể, từ tác động toàn thân đến tác động tại chỗ.
2. Dexamethasone có tác dụng gì?
2.1. Chống viêm
Tác dụng chống viêm của dexamethasone là nền tảng cho hầu hết các ứng dụng của nó. Hoạt chất này làm giảm sự di chuyển của các tế bào gây viêm đến vùng tổn thương, đồng thời ức chế sản xuất các chất trung gian hóa học liên quan đến quá trình viêm. Nhờ đó, các triệu chứng sưng, đỏ, nóng và đau do viêm được kiểm soát hiệu quả.
2.2. Chống dị ứng
Trong các phản ứng dị ứng cấp hoặc mạn tính (như hen suyễn, viêm mũi dị ứng nặng), dexamethasone giúp làm dịu hệ miễn dịch đang phản ứng thái quá với các tác nhân vô hại như phấn hoa, bụi hoặc lông động vật.
2.3. Ức chế miễn dịch
Do khả năng điều hòa hoạt động của hệ miễn dịch, dexamethasone đôi khi được sử dụng trong các tình huống mà hệ miễn dịch tấn công chính cơ thể (bệnh tự miễn) hoặc cần được “làm dịu” tạm thời (trước một số thủ thuật y tế).
2.4. Hỗ trợ trong các tình huống đặc biệt
– Trong phù não do chấn thương, khối u hoặc sau phẫu thuật, dexamethasone giúp giảm áp lực nội sọ bằng cách làm giảm sưng mô não.
– Dexamethasone có thể được dùng như hỗ trợ trong sốc phản vệ (sau khi đã tiêm epinephrine) hoặc sốc do nguyên nhân khác, nhưng không thay thế các nhóm sản phẩm điều trị chính. Liều lượng và thời điểm sử dụng phải tuân thủ phác đồ của bác sĩ.
– Theo khuyến cáo của WHO, betamethasone là lựa chọn ưu tiên để thúc đẩy trưởng thành phổi thai nhi ở thai kỳ 24 – 34 tuần. Dexamethasone có thể được sử dụng như phương án thay thế theo khuyến cáo của bác sĩ chuyên khoa sản.
– Trong một số phác đồ hỗ trợ cho người bệnh nặng (ví dụ như trong đại dịch gần đây), dexamethasone đã được ghi nhận giúp cải thiện tiên lượng nhờ giảm phản ứng viêm quá mức. Theo nghiên cứu RECOVERY (Trường Đại học Oxford, 2020), dexamethasone giúp giảm tỷ lệ tử vong ở bệnh nhân COVID-19 nặng phải thở máy.
3. Cách dùng dexamethasone như thế nào?
3.1. Liều lượng và đường dùng
Liều dexamethasone thay đổi rất lớn tùy theo mục đích sử dụng, độ tuổi và tình trạng sức khỏe:
– Người lớn: Liều uống khởi đầu thường dao động từ 0,75 mg đến 9 mg mỗi ngày, chia làm 2 – 4 lần. Với phù não do khối u, liều tiêm tĩnh mạch thường là 10 mg ban đầu, sau đó 4 mg mỗi 6 giờ. Trong sốc phản vệ, dexamethasone được dùng hỗ trợ với liều 4 – 12 mg tiêm bắp/tĩnh mạch, nhưng không thay thế epinephrine – dược phẩm điều trị chính.
– Trẻ em: Theo hướng dẫn sử dụng của Bộ Y tế Việt Nam, liều dùng cho trẻ em được tính theo cân nặng hoặc diện tích cơ thể, thường từ 0,02 – 0,3 mg/kg/ngày.
– Dạng tại chỗ (nhỏ mắt, bôi da, tiêm khớp): Liều thấp hơn nhiều và chỉ tác động cục bộ, nhưng vẫn cần tuân thủ hướng dẫn để tránh hấp thu toàn thân không mong muốn.
3.2. Thời gian dùng
– Với các tình huống cấp tính, dexamethasone thường chỉ được dùng trong vài ngày.
– Trong trường hợp mạn tính, cần dùng liều thấp nhất có hiệu quả và giảm dần liều khi ngưng để tránh suy tuyến thượng thận thứ phát.
3.3. Lưu ý khi sử dụng
– Nên dùng sau bữa ăn để giảm kích ứng dạ dày.
– Không tự ý ngừng đột ngột sau khi dùng kéo dài vì điều này có thể gây mệt mỏi, tụt huyết áp, thậm chí nguy hiểm đến tính mạng.
– Nếu quên liều, không bù liều gấp đôi, mà tiếp tục theo lịch trình bình thường.
– Đặc biệt, khi sử dụng phải tuân thủ theo hướng dẫn của bác sĩ.
4. Tác dụng phụ của dexamethasone ra sao?
Mặc dù hiệu quả, dexamethasone có thể gây ra một số phản ứng không mong muốn, đặc biệt khi dùng liều cao hoặc kéo dài.
4.1. Thường gặp
– Rối loạn chuyển hóa: tăng đường huyết, giữ nước, tăng huyết áp, hạ kali máu.
– Thay đổi ngoại hình: mặt tròn (mặt trăng tròn), tăng cân, rậm lông.
– Tiêu hóa: khó chịu dạ dày, nguy cơ loét dạ dày – tá tràng (đặc biệt khi kết hợp với NSAIDs), thậm chí xuất huyết.
– Cơ – xương: teo cơ, loãng xương, nguy cơ gãy xương tăng.
– Da: mỏng da, dễ bầm tím, chậm lành vết thương.
– Tâm – thần kinh: mất ngủ, lo âu, thay đổi tâm trạng.
4.2. Ít gặp nhưng nghiêm trọng
– Nhiễm trùng tiềm ẩn bùng phát do hệ miễn dịch bị ức chế.
– Tăng nhãn áp hoặc đục thủy tinh thể khi dùng dạng tra mắt kéo dài.
– Hoại tử xương vô khuẩn, đặc biệt ở chỏm xương đùi.
– Rối loạn kinh nguyệt ở phụ nữ.
Nếu xuất hiện các dấu hiệu bất thường kéo dài hoặc nghiêm trọng, nên đến cơ sở y tế để kiểm tra.
5. Lưu ý về dexamethasone
5.1. Đối tượng cần thận trọng
– Người có tiền sử loãng xương, đái tháo đường, tăng huyết áp, suy tim, loét dạ dày.
– Người đang nhiễm nấm toàn thân, lao hoạt động chưa được điều trị hoặc quá mẫn với dexamethasone.
– Người mới trải qua phẫu thuật tiêu hóa hoặc có rối loạn tâm thần.
5.2. Phụ nữ mang thai và cho con bú
– Mang thai: Dùng dexamethasone trong tam cá nguyệt thứ hai hoặc ba (đặc biệt từ tuần 24 – 34) có thể mang lại lợi ích cho thai nhi trong trường hợp sinh non. Tuy nhiên, dùng kéo dài có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của tuyến thượng thận ở trẻ sơ sinh. Việc sử dụng dexamethasone trong thai kỳ chỉ được thực hiện khi lợi ích vượt trội nguy cơ và phải theo dõi sát bởi bác sĩ sản khoa.
– Cho con bú: Hoạt chất này bài tiết qua sữa mẹ và có thể ảnh hưởng đến trẻ. Cần cân nhắc lợi ích và rủi ro trước khi sử dụng.
5.3. Tương tác với các hợp chất khác
Dexamethasone có thể tương tác với nhiều hoạt chất khác, làm thay đổi hiệu quả hoặc tăng nguy cơ tác dụng phụ:
– Giảm hiệu quả khi dùng cùng phenytoin, rifampicin, carbamazepin (do tăng chuyển hóa).
– Tăng độc tính khi kết hợp với NSAIDs (gây loét dạ dày), warfarin (tăng nguy cơ chảy máu), vắc xin sống (do ức chế miễn dịch).
– Tăng tác dụng khi dùng với estrogen, ketoconazol, ritonavir.
Vì vậy, luôn thông báo đầy đủ các hoạt chất đang sử dụng trước khi bắt đầu liệu trình có dexamethasone.
5.4. Chế độ dinh dưỡng khi dùng
Người dùng dexamethasone dài ngày nên:
– Hạn chế muối để tránh giữ nước và tăng huyết áp.
– Bổ sung canxi, vitamin D, kali để bảo vệ xương và cân bằng điện giải.
– Tăng cường protein để hạn chế teo cơ.
– Kiểm soát đường trong khẩu phần nếu có nguy cơ tăng đường huyết.
6. Câu hỏi thường gặp về dexamethasone
6.1. Dexamethasone có phải là kháng sinh không?
Không. Dexamethasone không có khả năng tiêu diệt vi khuẩn, virus hay nấm. Đây là một glucocorticoid, chủ yếu điều hòa phản ứng viêm và miễn dịch.
6.2. Có thể tự mua và dùng dexamethasone khi bị viêm họng, sổ mũi không?
Tự ý dùng chất này có thể che lấp triệu chứng nhiễm trùng, dẫn đến biến chứng nguy hiểm và vi phạm Luật Dược 2016. Bởi vậy chỉ dùng Dexamethasone khi bác sĩ kê đơn.
6.3. Dùng dexamethasone bao lâu thì có thể ngưng?
Thời gian dùng phụ thuộc vào tình trạng cụ thể. Với các đợt ngắn (3 – 5 ngày), có thể ngưng ngay. Nhưng nếu dùng trên 2 tuần, phải giảm liều từ từ theo hướng dẫn để tuyến thượng thận kịp phục hồi chức năng.
6.4. Dexamethasone có làm tăng cân không?
Có. Đây là một trong những tác dụng phụ phổ biến do giữ nước, tăng thèm ăn và thay đổi phân bố mỡ trong cơ thể. Tuy nhiên, cân nặng thường trở lại bình thường sau khi ngưng dùng.
6.5. Dùng kem chứa dexamethasone bôi ngoài da có nguy hiểm không?
Rủi ro thấp khi tuân thủ đúng phác đồ (liều thấp, diện tích nhỏ, thời gian ngắn). Nhưng nếu bôi trên diện rộng, da tổn thương hoặc kéo dài, hoạt chất có thể hấp thu vào máu và gây tác dụng toàn thân.
Dexamethasone là một hoạt chất mạnh, mang lại lợi ích trong nhiều tình huống cần kiểm soát viêm, dị ứng hoặc điều hòa miễn dịch. Tuy nhiên, hiệu quả đi kèm với rủi ro, vì vậy nên hiểu rõ tác dụng, cách dùng, tác dụng phụ và lưu ý quan trọng sẽ giúp khai thác tối đa lợi ích của hoạt chất mà vẫn đảm bảo an toàn. Luôn tuân thủ hướng dẫn và không tự ý điều chỉnh liều, bởi kiểm soát triệu chứng không chỉ cần kịp thời, mà còn đòi hỏi sự an toàn và bền vững cho sức khỏe.
