Vắc-xin, một phát minh y học vĩ đại, đã cứu sống hàng triệu người, góp phần to lớn vào việc cải thiện sức khỏe cộng đồng trên toàn cầu. Từ quá khứ đến hiện tại, câu chuyện về nguồn gốc và sự phát triển của vắc-xin là một câu chuyện ấn tượng của sự kiên trì, sáng tạo và đột phá khoa học. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng khám phá nguồn gốc vắc-xin, từ những quan sát ban đầu đến sự ra đời của ngành miễn dịch học hiện đại, đọc ngay bạn nhé.
Menu xem nhanh:
1. 5 giai đoạn trong hành trình phát triển vắc-xin cho đến hiện tại
1.1. Những bước đầu tiên trong nguồn gốc vắc-xin: Từ quan sát đến thực hành
Nguồn gốc vắc-xin bắt đầu từ những quan sát đơn giản về khả năng miễn dịch tự nhiên của con người đối với các bệnh truyền nhiễm. Từ hàng nghìn năm trước, các nền văn minh cổ đại đã nhận thấy rằng những người sống sót sau một đợt dịch bệnh thường không bị mắc lại. Điều này dẫn đến những nỗ lực đầu tiên nhằm tạo ra miễn dịch nhân tạo.
Một trong những phương pháp sớm nhất được ghi nhận là việc sử dụng kỹ thuật “variolation” để phòng ngừa bệnh đậu mùa. Phương pháp này, được thực hiện ở Trung Quốc và các nước Châu Á khác từ thế kỷ 16, bao gồm việc lấy vảy từ vết thương đậu mùa của người bệnh, nghiền thành bột và đưa vào mũi của người khỏe mạnh. Mặc dù nguy hiểm, nhưng phương pháp này đã chứng minh được hiệu quả trong việc giảm tỷ lệ tử vong do đậu mùa.
1.2. Bước ngoặt lịch sử trong nguồn gốc vắc-xin: Edward Jenner và vắc-xin đậu bò
Nguồn gốc vắc-xin hiện đại gắn liền với tên tuổi của bác sĩ người Anh Edward Jenner. Vào cuối thế kỷ 18, Jenner nhận thấy rằng những người vắt sữa bò thường mắc một dạng nhẹ của bệnh đậu bò và sau đó không bị mắc bệnh đậu mùa. Từ quan sát này, ông đã tiến hành một thí nghiệm mang tính đột phá vào năm 1796.
Bác sĩ người Anh Edward Jenner, người gắn liền với nguồn gốc vắc-xin.
Jenner đã lấy mủ từ vết thương đậu bò của một cô gái trẻ tên Sarah Nelmes và tiêm nó vào cánh tay của một cậu bé 8 tuổi tên James Phipps. Sau đó, ông thử thách hệ miễn dịch bằng cách cho cậu bé tiếp xúc với virus đậu mùa, và James đã không mắc bệnh. Đây là lần đầu tiên một vắc-xin được tạo ra và sử dụng có chủ đích để ngăn ngừa bệnh.
Phát hiện của Jenner đã mở ra một kỷ nguyên mới trong y học. Thuật ngữ “vaccination” (tiêm chủng) được đặt ra từ tiếng Latin “vacca” có nghĩa là “con bò”, để tưởng nhớ nguồn gốc của phát minh này. Công trình của Jenner đã đặt nền móng cho sự phát triển của ngành miễn dịch học và vắc-xin học trong những thế kỷ tiếp theo.
1.3. Thời đại của Louis Pasteur: Từ giả thuyết đến khoa học
Gần một thế kỷ sau công trình của Jenner, nhà khoa học người Pháp Louis Pasteur đã đưa nghiên cứu về vắc-xin lên một tầm cao mới. Pasteur không chỉ phát triển lý thuyết về vi trùng gây bệnh mà còn áp dụng nó vào việc tạo ra vắc-xin.
Năm 1879, Pasteur đã phát hiện ra rằng vi khuẩn gây bệnh tả gà, khi được nuôi cấy trong điều kiện phòng thí nghiệm, có thể mất đi độc tính của chúng. Ông nhận thấy rằng những con gà được tiêm loại vi khuẩn yếu này không bị mắc bệnh khi tiếp xúc với chủng vi khuẩn gây bệnh mạnh. Đây là tiền đề cho việc phát triển vắc-xin sống giảm độc lực – một loại vắc-xin được sử dụng rộng rãi cho đến ngày nay.
Thành công lớn nhất của Pasteur là việc phát triển vắc-xin phòng dại vào năm 1885. Bằng cách sử dụng tủy sống của thỏ bị nhiễm virus dại đã được làm yếu đi, Pasteur đã tạo ra một loại vắc-xin có thể bảo vệ con người khỏi bệnh chết người này. Việc điều trị thành công cho cậu bé Joseph Meister, người bị chó dại cắn, đã chứng minh hiệu quả của phương pháp này và đánh dấu một bước tiến quan trọng trong lịch sử y học.
Nhà khoa học người Pháp Louis Pasteur – nguồn gốc vắc-xin dại.
1.4. Thế kỷ 20: Kỷ nguyên của sản xuất vắc-xin quy mô lớn
Bước sang thế kỷ 20, sự phát triển của công nghệ và kiến thức về vi sinh vật học đã dẫn đến sự ra đời của nhiều loại vắc-xin mới. Đây là thời kỳ của sản xuất vắc-xin quy mô lớn, với những tiến bộ đáng kể trong việc phòng ngừa các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm.
Một trong những bước tiến quan trọng là sự phát triển của kỹ thuật nuôi cấy tế bào. Phương pháp này cho phép sản xuất vắc-xin virus một cách an toàn và hiệu quả hơn. Năm 1949, John Enders, Thomas Weller và Frederick Robbins đã thành công trong việc nuôi cấy virus bại liệt trong các tế bào không phải thần kinh, mở đường cho sự phát triển của vắc-xin bại liệt.
Jonas Salk và Albert Sabin đã sử dụng kỹ thuật này để phát triển hai loại vắc-xin bại liệt khác nhau. Vắc-xin bất hoạt của Salk (IPV) được giới thiệu vào năm 1955, trong khi vắc-xin uống sống giảm độc lực của Sabin (OPV) được phê duyệt vào năm 1961. Những vắc-xin này đã góp phần to lớn vào việc kiểm soát và gần như loại bỏ bại liệt trên toàn cầu.
1.5. Công nghệ ADN tái tổ hợp: Bước nhảy vọt trong sản xuất vắc-xin
Cuối thế kỷ 20 chứng kiến một cuộc cách mạng trong công nghệ sản xuất vắc-xin với sự ra đời của kỹ thuật ADN tái tổ hợp. Phương pháp này cho phép các nhà khoa học tạo ra các protein kháng nguyên an toàn và hiệu quả mà không cần phải xử lý trực tiếp với mầm bệnh nguy hiểm.
Vắc-xin viêm gan B được sản xuất bằng công nghệ ADN tái tổ hợp đầu tiên được phê duyệt vào năm 1986. Đây là một bước tiến quan trọng, cho phép sản xuất vắc-xin an toàn hơn và hiệu quả hơn so với các phương pháp truyền thống. Kể từ đó, nhiều loại vắc-xin khác đã được phát triển bằng cách sử dụng công nghệ này, bao gồm vắc-xin HPV và vắc-xin cúm.
Các phương pháp tiếp cận mới đang được nghiên cứu và phát triển.
2. Vắc-xin thế hệ mới: Hướng tới tương lai
Trong những năm gần đây, các nhà khoa học đã tiếp tục đẩy mạnh ranh giới của công nghệ vắc-xin. Các phương pháp tiếp cận mới như vắc-xin dựa trên vector virus, vắc-xin ADN và vắc-xin ARN thông tin đang được nghiên cứu và phát triển. Những công nghệ này hứa hẹn mang lại khả năng tạo ra vắc-xin nhanh hơn, an toàn hơn và có thể điều chỉnh dễ dàng hơn để đối phó với các mầm bệnh mới nổi.
Hành trình từ những quan sát đơn giản của Edward Jenner đến các công nghệ vắc-xin tiên tiến hiện tại là minh chứng cho sức mạnh của khoa học. Nguồn gốc vắc-xin không chỉ là câu chuyện về các phát minh khoa học mà còn là câu chuyện về sự hợp tác toàn cầu, về những nỗ lực không ngừng nghỉ để cải thiện sức khỏe cộng đồng.
