Suy tuyến thượng thận do corticoid là một tình trạng rối loạn nội tiết ngày càng phổ biến trong cộng đồng hiện nay, đặc biệt ở những người sử dụng thuốc corticoid kéo dài hoặc không đúng chỉ định. Việc lạm dụng hoặc dùng sai cách các thuốc chứa corticoid, từ thuốc uống đến thuốc bôi ngoài da, có thể gây ra tình trạng ức chế hoạt động của tuyến thượng thận, khiến cơ thể không kịp thích nghi khi ngừng thuốc và gây nên các triệu chứng nguy hiểm như mệt mỏi, tụt huyết áp, thậm chí suy sụp toàn trạng. Bài viết này sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về nguyên nhân, biểu hiện, hậu quả và hướng điều trị của suy tuyến thượng thận do corticoid.

1. Tổng quan về tuyến thượng thận và vai trò của corticoid

1.1 Tuyến thượng thận là gì?

Tuyến thượng thận là hai tuyến nhỏ nằm ở phía trên của hai quả thận, giữ vai trò then chốt trong việc sản xuất hormone, bao gồm cortisol, aldosteron và androgen. Các hormone này giúp điều hòa huyết áp, cân bằng nước – điện giải, chuyển hóa đường và phản ứng với stress. Bất kỳ rối loạn nào tại tuyến này đều có thể ảnh hưởng đến toàn cơ thể.

1.2 Corticoid và tác động đến tuyến thượng thận

Corticoid là một nhóm thuốc có tác dụng chống viêm, ức chế miễn dịch, thường được sử dụng trong điều trị hen suyễn, viêm khớp, lupus và các bệnh da liễu. Tuy nhiên, nếu sử dụng kéo dài, corticoid ngoại sinh sẽ làm tuyến thượng thận giảm hoặc ngừng sản xuất cortisol nội sinh do phản hồi âm, dẫn đến tình trạng suy tuyến thượng thận khi ngừng thuốc.

Suy tuyến thượng thận là tình trạng tuyến nội tiết nằm ở phía trên thận bị suy giảm chức năng.

2. Thực trạng suy tuyến thượng thận hiện nay do corticoid

2.1 Sự gia tăng của các trường hợp suy tuyến thượng thận do corticoid

Trong những năm gần đây, tình trạng suy tuyến thượng thận liên quan đến việc lạm dụng corticoid ngày càng phổ biến, đặc biệt ở các nước đang phát triển, nơi việc sử dụng thuốc không kê đơn còn chưa được kiểm soát chặt chẽ. Nhiều người dân có thói quen tự ý mua thuốc corticoid để điều trị dị ứng, đau xương khớp hoặc dùng mỹ phẩm có chứa corticoid mà không biết hậu quả lâu dài.

Theo một số nghiên cứu, tỉ lệ suy tuyến thượng thận ở người sử dụng corticoid kéo dài có thể lên đến 50%, nhất là khi dùng liều cao hoặc đột ngột ngừng thuốc mà không giảm liều từ từ.

2.2 Biểu hiện lâm sàng của suy tuyến thượng thận do corticoid

Tình trạng suy tuyến thượng thận do nguyên nhân này thường diễn ra âm thầm và dễ bị bỏ qua ở giai đoạn đầu. Các triệu chứng thường gặp bao gồm:

– Mệt mỏi kéo dài, yếu cơ

– Chán ăn, buồn nôn, sụt cân

– Hạ huyết áp, đặc biệt là khi thay đổi tư thế

– Rối loạn tâm thần bao gồm trầm cảm, lo âu…

– Da sạm màu nhẹ do tăng tiết ACTH bù trừ

Trong trường hợp nặng, người bệnh có thể rơi vào tình trạng suy tuyến thượng thận cấp, đe dọa tính mạng nếu không được cấp cứu kịp thời.

Lạm dụng corticoid ngoại sinh sẽ làm tuyến thượng thận giảm hoặc ngừng sản xuất cortisol nội sinh, dẫn đến suy tuyến thượng thận khi ngừng thuốc.

3. Nguyên nhân và cơ chế gây suy tuyến thượng thận do corticoid

3.1 Corticoid ngoại sinh gây ức chế trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận

Khi corticoid được đưa từ bên ngoài vào cơ thể, hệ thống phản hồi âm sẽ làm tuyến yên giảm tiết ACTH – hormone kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol. Khi ACTH giảm, tuyến thượng thận sẽ “nghỉ ngơi” và teo dần. Nếu tình trạng này kéo dài, tuyến thượng thận mất khả năng sản xuất hormone khi cần thiết, gây suy chức năng.

3.2 Các dạng corticoid dễ gây suy tuyến thượng thận

Không chỉ thuốc uống, mà các dạng corticoid như thuốc tiêm, kem bôi da, thuốc xịt mũi, khí dung hít cũng có thể gây suy tuyến thượng thận nếu dùng kéo dài. Đặc biệt, corticoid có tác dụng kéo dài (như dexamethasone, betamethasone) gây nguy cơ cao hơn so với các loại tác dụng ngắn như hydrocortisone.

4. Phát hiện và điều trị suy tuyến thượng thận do dùng corticoid không đúng cách

4.1 Chẩn đoán suy tuyến thượng thận do corticoid

Việc chẩn đoán dựa trên tiền sử sử dụng corticoid, các triệu chứng lâm sàng và xét nghiệm máu. Nồng độ cortisol máu thấp kèm ACTH thấp hoặc bình thường là dấu hiệu đặc trưng của tình trạng này. Trong khi đó thử nghiệm kích thích ACTH nhanh (test Synacthen) là “tiêu chuẩn vàng” để đánh giá chức năng tuyến thượng thận.

4.2 Nguyên tắc điều trị

Phương pháp điều trị suy tuyến thượng thận chủ yếu là bổ sung hormone thay thế, thường bằng hydrocortisone hoặc prednisolone với liều sinh lý. Ngoài ra, người bệnh cần được hướng dẫn giảm liều corticoid từ từ để tuyến thượng thận có thời gian hồi phục. Tránh ngừng thuốc đột ngột là điều cực kỳ quan trọng.

Trong các tình huống stress như phẫu thuật, nhiễm trùng nặng, người bệnh cần tăng liều corticoid để bù trừ cho đáp ứng sinh lý bị thiếu.

Việc theo dõi và đánh giá lại trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận là cần thiết trong quá trình điều trị. Các bác sĩ thường sử dụng test kích thích ACTH để xác định mức độ hồi phục chức năng của tuyến thượng thận. Khi đã xác định được trục HPA hoạt động bình thường trở lại, có thể ngưng hoàn toàn liệu pháp corticoid. Trong suốt quá trình này, bệnh nhân cần được theo dõi sát để phát hiện kịp thời các dấu hiệu của suy thượng thận cấp và điều chỉnh điều trị phù hợp.

Điều trị nội khoa là phương pháp chủ yếu trong các trường hợp suy tuyến thượng thận do lạm dụng corticoid.

5. Phòng ngừa suy tuyến thượng thận do corticoid

5.1 Sử dụng corticoid đúng chỉ định

Để phòng tránh suy tuyến thượng thận do lạm dụng corticoid, việc quan trọng nhất là chỉ sử dụng thuốc khi có chỉ định từ bác sĩ. Cần cân nhắc lợi ích và nguy cơ khi dùng kéo dài và ưu tiên sử dụng liều thấp nhất có hiệu quả trong thời gian ngắn nhất.

5.2 Theo dõi người bệnh dùng corticoid dài ngày

Người bệnh sử dụng corticoid dài ngày cần được theo dõi chức năng tuyến thượng thận định kỳ. Bác sĩ cần tư vấn cụ thể về cách giảm liều, nhận biết dấu hiệu suy tuyến thượng thận và xử trí khi có biểu hiện.

Suy tuyến thượng thận do corticoid là hệ quả nghiêm trọng của việc sử dụng thuốc không đúng cách, có thể gây hậu quả lâu dài nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng, sử dụng corticoid theo chỉ dẫn y tế, và giám sát y khoa chặt chẽ là những bước then chốt trong việc phòng ngừa căn bệnh này. Trong bối cảnh nhiều người vẫn lạm dụng thuốc một cách chủ quan, đây là một vấn đề y tế cần được quan tâm đúng mức.